موضوع: فقه پزشکی/ شبیه سازی/ اقوال علمای ادیان مختلف در مورد شبیه سازی

بحث ما راجع به شبیه سازی بود و تعریف شبیه سازی را به مقداری که لازم بود عرض کردیم. اقسام شبیه سازی را هم عرض کردیم و به این نتیجه رسیدیم که در واقع ما دو نوع شبیه سازی داریم:

1. شبیه سازی درمانی؛ که شبیه سازی پژوهشی را هم جزو همین قسم قرار داده‌اند.

2. شبیه سازی مولّد؛ که بر دو قسم است: 1. شبیه سازی مولد حیوان. 2. شبیه سازی مولد انسان.

که همه این اقسام می‌تواند مورد بحث واقع شود. امروز می‌خواهیم اقوال در این شبیه سازی را عرض کنیم. منتها یک نکته‌ای را خدمت عزیزان عرض کنم. به لحاظ اینکه قصد داریم در مورد شبیه سازی مسائل حقوقی آن را هم بررسی کنیم لذا یک بحث مقارنه‌ای إنشاء الله می‌خواهیم داشته باشیم که منحصر به مباحث فقهی خاص نباشد و یک مقدار گسترده‌تر باشد که این بحث جوانب و ابعادش بهتر مطرح شود. در رابطه با اقوال ما ابتدائاً مسیحیت را که در مسائل خودشان مبانی دارند و از لحاظ حقوقی هم شبیه سازی را مورد بحث قرار می‌دهند اقوال عالم مسیحیت را بیان می‌کنیم. بعد به سراغ اقوال علمای عامه می‌رویم و بعد هم اقوال علمای تشیع را مورد بررسی قرار می‌دهیم و بعد به سراغ ادلّه این اقوال می‌رویم.

نظر علمای فِرَق مختلف مسیحیت در مورد شبیه سازی

عالم مسیحیت از سه فرقه تشکیل می‌شود: 1. کاتولیک. 2. ارتدوکس. 3. پروتستان.

حالا ببینیم که این سه فرقه عالم مسیحیت چه نطری در این باره دارند.

نظر کاتولیک ‌ها در مورد شبیه سازی

کاتولیک‌ها اتفاق نظر دارند و می‌گویند هیچ تفاوتی بین شبیه سازی مولد و شبیه سازی درمانی وجود ندارد و هر دو قسم مطلقاً ممنوع است. واتیکان در سال 2003 یک بیانیه جهانی را در رابطه با حقوق بشر در بحث مربوط به ژنتیک صادر کرد و اعلام کرد که هر دو قسم ممنوع است. در سال 1588 میلادی در آنجا از طرف دانشمندان کاتولیک اعلام شد که از بین بردن جنین از زمان انعقاد قتل محسوب می‌شود و ممنوع است. البته این عقیده اصلش آن طور که گفته می‌شود از جانب ارسطو است که اظهار می‌کند جنین در 14 روز خودش دارای روح می‌شود و از بین بردن آن ممنوع است. حالا این را برای چه عرض کردم. چون در بحث شبیه سازی خیلی از اوقات وقتی که آزمایش‌های ژنتیکی جنین انجام می‌شود جنین از بین می‌رود و در خیلی مواقع سالم نمی‌ماند. بنابراین دانشمندان کاتولیک می‌گویند که اصلاً شبیه سازی پژوهشی و درمانی با شبیه سازی مولّد فرقی نمی‌کند. بنابراین کلیسای کاتولیک با هرگونه تکنولوژی که موجب از بین رفتن جنین می‌شود مخالف است. هرگونه آزمایش و عملیاتی که جنین را از بین ببرد را با آن مخالفت می‌کنند. محققان حق ورود به شبیه سازی درمانی و تولیدی را به بهانه درمان بیماری‌های انسان ندارند و نمی‌توانند برای درمان بیماری‌های صعب العلاج مثلاً بخاطر نازایی افراد به عرصه شبیه سازی وارد شوند و حق ورود ندارند. این نظریه کاتولیک و واتیکان است که به طور صریح اعلام کردند.

نظر ارتدوکس‌ها در مورد شبیه سازی

فرقه دوم ارتدوکس است. این قسم از مسیحیت هم گفتند شبیه سازی درمانی ممنوع است و همان مسأله را معرفی می‌کنند که در بسترش در اثر نارسایی‌های تکنولوژی جنین های بسیاری از بین می‌رود. بنابراین شبیه سازی درمانی را ممنوع اعلام کردند. قسم دوم که شبیه سازی مولّد است را دو قسم کردند. در مورد شبیه سازی مولد حیوان گفتند این جایز است اما در مورد شبیه سازی مولد انسان گفتند که ممنوع می‌باشد. این هم در رابطه با فرقه ارتدوکس.

نظر پروتستان‌ها در مورد شبیه سازی

گروه سوم که پروتستان هستند چهار شاخه اصلی دارند. حالا ما با آن ها آشنا می‌شویم و چه بسا مورد نیاز هم هست: 1. کلیسای لوتر. 2. کلیسای کالونی. 3. کلیسای انگلیکن. 4. کلیسای لیبرال. این چهار قسم شاخه‌های اصلی فرقه پروتستان هستند والبته شاخه‌های فرعی هم دارند. این‌ها شبیه سازی در مانی را در اکثر شاخه‌های پروتستان محکوم می‌کنند و گفته‌اند تحقیقات در زمینه شبیه سازی غیر اخلاقی است. ادله این‌ها را بیان می‌کنیم. فعلاً فقط صرف نقل اقوال است. مثلاً کلیسای آنجلیک آمریکا که متعصّب هم هستند و پیروان این کلیسا که کلیسای لوتر است و در امریکا مستقر است و این‌ها اعلام کردند که شبیه سازی درمانی ممنوع است و به طریق اولی شبیه سازی مولد انسان هم ممنوع است و به طور صریح این را بیان کردند. فقط فرقه پروتستان لیبرال که خیلی به عقل و تجربه دینی تأکید کردند و این فرقه از نظر اصلاح گران پروتستان‌های اولیه هم محکوم هستند و این‌ها را قبول ندارند. چون خیلی به عقل توجه کردند و استفاده زیادی از عقل می‌کنند.این فرقه شبیه سازی در‌مانی را به طور کامل جایز می‌دانند. البته شبیه سازی مولد از نظر اینها ممنوع است و شبیه سازی درمانی جایز است. بر طبق تحقیقی که بنده انجام دادم تمامی فرقه‌های مسیحیت با شبیه سازی درمانی و مولد مخالف‌اند و فقط فرقه پروتستانیسم لیبرال با شبیه سازی درمانی موافق‌اند و آن را جایز می‌دانند. این مجموعه نظراتی که در دین مسیحیت مطرح شده است.

نظر علمای عامه در مورد شبیه سازی

شبیه سازی در بین علمای عامه هم مطرح است و در این قسمت هم اقوال و اقسام را به طور مختصر بیان می‌کنیم. اول شبیه سازی درمانی است. ببینیم دانشمندان عامه چه می‌گویند. یک شورایی در دانشگاه الأزهر هست به نام شورای امنای دانشگاه الأزهر که این شورا خیلی مهم است و نظرات فقهی‌اش هم خیلی با اهمیت تلقی می‌شود در بین عامه. این‌ها گفتند که شبیه سازی اعضاء که به نظرم شبیه سازی درمانی است به شرط آنکه در خدمت درمان قرار گیرد با مبانی دین اسلام تضاد ندارد. این نظر شورای امنای دانشگاه الأزهر. من البته اقوال تک تک دانشمندان عامه را نمی‌خواهم بیان کنم و فقط اهمّ نظرات آنها را بیان می‌کنم، چون خیلی گسترده می‌شود. البته اینجا یک حاشیه بزنیم. برخی دانشمندان عامه یعنی از کسانی که در دانش فقه تخصص دارند مثل محمد رأفت، قائل‌اند که جنین وقتی که به مرحله‌ای از رشد برسد به‌کارگیری اعضای این جنین برای درمان بیماران یک جنایت بر جنین و حرام است. این یک نظریه است که علمای عامه در مورد جنین و شبیه سازی دارند. این شبیه سازی درمانی. اما در رابطه با شبیه سازی مولد عرض کردیم که دو قسم است: یکی در حیوان و دیگری در انسان. در رابطه با شبیه سازی مولد حیوان گفته شده که جایز است. وهب زهیلی یکی از دانشمندان درجه یک عامه است و رئیس بخش فقه مذاهب دانشگاه دمشق است که کتاب‌های خیلی زیادی هم دارد. ایشان می‌گوید شبیه سازی حیوان جایز است. چرا؟ چون می‌گوید برای انسان منافع زیادی دارد پس مشکلی ندارد. حالا عرض کردم که نمی‌خواهم به سراغ ادله نظرات بروم و فقط اقوال را می‌گویم و رد می‌شوم. شبیه سازی مولد انسان از نظر علمای عامه چطور است؟ شورای انجمن پژوهش‌های اسلامی که باز هم وابسته به دانشگاه الأزهر است و با شورای امنا فرق دارد، اینها می‌گویند شبیه سازی انسان حرام است و قیدی هم نزدند و به طور مطلق گفتند که حرام است و گفتند اگر می‌خواهیم درمانی داشته باشیم لازم است با استفاده از مهندسی ژنتیک در گیاهان و در حیوانات و به جهت کارهای کشاورزی و در بخش حیوان، نژادهای بهتر و کشاورزی مدرن‌تر داشته باشیم. اگر بخواهیم در این جهت یا درمان بیماری‌ها استفاده کنیم در رابطه با گیاهان و حیوانات می‌گویند اشکال ندارد. بنابراین شبیه سازی در اینها با شبیه سازی انسان متفاوت است. پس بنابراین اگر بخواهیم جمع بندی کنیم در رابطه با نظرات فقهای عامه، شبیه سازی درمانی را خیلی قائل به جواز آن شده‌اند. شبیه سازی مولد حیوان هم خیلی‌ها قائل به جواز آن هستند و شبیه سازی مولد انسان را می‌گویند جایز نیست. این هم در رابطه با اقوال علمای عامه.

اقوال علمای شیعه در مورد شبیه سازی

اما قوال علمای شیعه در این‌باره؛ ایتدا بنده یک نکته‌ای را عرض کنم؛ ما در بحث حکم شرعی یک حکم اولی داریم و یک حکم ثانوی داریم. مثلاً شرب خمر به حکم اولی حرام است. أکل میته به حکم اولی حرام است. اما با حکم ثانوی ممکن است جایز باشد؛ در مواقعی که اضطرار پیش می‌آید. پس ما یک حکم اولی داریم و یک حکم ثانوی داریم. مثلاً یک چیزی ممکن است واجب باشد به حکم اولی اما به خاطر ضرر فاحش حکم ثانویِ آن حرمت باشد. در بین علمای شیعه سه نظریه (البته ممکن است نظریات دیگری هم وجود داشته باشد) را می‌توانیم مطرح کنیم در مورد شبیه سازی مولد انسان:

    1. ظاهر برخی از جواب‌هایی که در استفتائات داده شده این است که به حکم اولی شبیه سازی مطلقاً اشکال ندارد. چون کلمات بزرگان به صورت مطلق است. مثلاً آقای سیستانی بیان کردند که اصل عمل شبیه سازی فی حدّذاته حرام نیست. یعنی حکم اولی‌اش جواز است ولی با توجه به مفاسد و خطراتی که ممکن است پیش آید ولیّ امر می‌تواند آن را ممنوع اعلام نماید.

    2. نظریه دوم این است که از برخی کلمات این بر می‌آید که شبیه سازی جایز است اما به شکل محدود؛ آقای سید کاظم حائری در رابطه با این شبیه سازی انسان می‌گوید: نفس این کار اگر با عمل حرام همراه نباشد به عنوان حکم اولی جایز است. لکن از آیه شریفه قرآن: ﴿وَمِنْ آيَاتِهِ خَلْقُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَاخْتِلَافُ أَلْسِنَتِكُمْ وَأَلْوَانِكُمْ إِنَّ فِي ذَٰلِكَ لَآيَاتٍ لِلْعَالِمِين﴾[1] ؛ می فهمیم که حکمت خدا برای حفظ نظام بر این است که در زبان و در رنگ و در خصوصیات مختلف باشد. اگر شبیه سازی به شکل وسیع انجام شود آن وقت در واقع اختلال نظام پیش می‌آید. خریدار دیگر از فروشنده قابل تشخیص نیست. خواهان از خوانده در دعاوی دادگاه و در شهود مختلط می‌شوند. ستمگر از ستمدیده قابل تشخیص نیست. چون شبیه هم می‌شوند شناسایی آنها مشکل می‌شود و حتی به اختلال نظام هم کشیده می‌شود. آن وقت لازم است که شبیه سازی به شکل وسیع تحریم شود. یعنی شبیه سازی جایز است اما به شکل وسیعش جایز نیست. این هم یک نظریه که در کتاب شبیه سازی انسان از دیدگاه شیعه مربوط به سید حسن اسلامی صفحه 15 این مطلب را بیان کرده است. همه این مطالبی را که عرض کردم آدرس دارد و آدرس آن را خدمتتان می‌دهم.

    3. حرمت شبیه سازی انسان مطلقاً؛ مثلاً استاد بزرگوار ما آقای میرزا جواد تبریزی فرمودند در همه فروض شبیه سازی جایز نیست. والله العالم.

عرض می‌شود که جناب آقای صافی گلپایگانی فرمودند که شبیه سازی حیوان در غیر انسان جایز است (که خیلی تأکید کرده و منطقی هم فرموده است) ولی شبیه سازی انسان جایز نیست.

در رابطه با شبیه سازی مولد حیوان اکثر علما گفتند جایز است و قائل به حرمت ندیدم.مثلاً آقای بهجت، مقام معظم رهبری، آقای سیستانی، آقای صافی گلپایگانی، اینها قائل هستند که جایز است. البته ما جستجو که کردیم به همه اقوال و نظرات نرسیدیم. اینهایی که ما دیدیم این طور است و یک نکته هم عرض کنم که درباره شبیه سازی باید مراجع عظام بیشتر ورود پیدا کنند و جوانب آن را در نظر بگیرند. به هر حال این مقداری هم که ذکر کردیم بسیار ارزشمند است که ببینیم نظرات علمای شیعه چه هست. پس تا اینجا اقوال را ذکر کردیم و به طور اجمال فهمیدیم که در عالم مسیحیت چه می‌گویند، علمای عامه چه می‌گویند و علمای شیعه چه می گویند. إنشاء الله از فردا به سراغ ادله اقوال می‌رویم که بحث هم فقهی و هم بحث حقوقی و هم بحث اخلاقی است.