درس خارج فقه استاد محمدتقي شهيدي

موضوع: واجبات رکوع /رکوع /صلاه

فهرست مطالب:

خلاصه مباحث گذشته:

در جلسه گذشته از واجبات رکوع، طمانینه و رفع راس از رکوع بررسی شد.

1- مساله یک از مسائل رکوع: وجوب وضع یدین

‌سید یزدی در مساله اول از مسائل رکوع فرمودند:

«لا يجب وضع اليدين على الركبتين حال الركوع بل يكفي الانحناء بمقدار إمكان الوضع كما مر‌»[1]

در این مساله بحث این است که آیا در رکوع وضع الیدین علی الرکبتین واجب است یا اینکه مقدار واجب فقط انحناء به مقداری است که بتواند کف دستش را به روی زانوان بگذارد؟

بر عدم وجوب وضع یدین بر رکبتین ادعای اجماع شده است. صاحب حدائق تعبیرشان این است:

«فاعلم انه لا خلاف بين الأصحاب في ما اعلم انه لا يجب وضع اليدين على الركبتين و قد نقلوا الإجماع على ذلك»[2]

در ادامه ایشان فرمودند: ما بخاطر این اجماع از ظهور روایات در وجوب وضع، رفع ید می کنیم و الا اگر اجماع نبود، به ظاهر روایات که وجوب وضع یدین بر رکبتین است، فتوا می دادیم.

برخی از بزرگان مانند سید احمد خوانساری در حاشیه عروه فرمودند: احتیاط واجب وضع الیدین علی الرکبتین است.

در اینجا دو بحث باید بررسی شود:

بحث اول بررسی ظهور روایات است که آیا واقعا ظهوری در وجوب وضع یدین بر رکبتین دارد؟

بحث دوم این است که اگر ظهور در وجوب وضع دارد، از خود روایات می توان قرینه بر عدم وجوب پیدا کرد یا خیر؟

1.1- بحث اول: بررسی ظهور روایات در وجوب وضع یدین بر رکبتین

عمده دو روایت صحیحه زراره است که در جلسات گذشته مطرح شده است و برخی روایات دیگر که در این جلسه بررسی می شود.

1.1.1- روایت اول: صحیحه حماد

صحیحه حماد را برخی مثل محقق خوئی به آن استناد می کنند:

«عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ عَنْ أَبِيهِ عَنْ حَمَّادِ بْنِ عِيسَى قَالَ قَالَ لِي أَبُو عَبْدِ اللَّهِ ع يَوْماً يَا حَمَّادُ تُحْسِنُ أَنْ تُصَلِّيَ قَالَ فَقُلْتُ يَا سَيِّدِي أَنَا أَحْفَظُ كِتَابَ حَرِيزٍ فِي الصَّلَاةِ فَقَالَ لَا عَلَيْكَ يَا حَمَّادُ قُمْ فَصَلِّ قَالَ فَقُمْتُ بَيْنَ يَدَيْهِ مُتَوَجِّهاً إِلَى الْقِبْلَةِ فَاسْتَفْتَحْتُ الصَّلَاةَ فَرَكَعْتُ وَ سَجَدْتُ فَقَالَ يَا حَمَّادُ لَا تُحْسِنُ أَنْ تُصَلِّيَ مَا أَقْبَحَ بِالرَّجُلِ مِنْكُمْ يَأْتِي عَلَيْهِ سِتُّونَ سَنَةً أَوْ سَبْعُونَ سَنَةً فَلَا يُقِيمُ صَلَاةً وَاحِدَةً بِحُدُودِهَا تَامَّةً قَالَ حَمَّادٌ فَأَصَابَنِي فِي نَفْسِي الذُّلُّ فَقُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاكَ فَعَلِّمْنِي الصَّلَاةَ فَقَامَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ ع مُسْتَقْبِلَ الْقِبْلَةِ ....... ثُمَّ رَكَعَ وَ مَلَأَ كَفَّيْهِ مِنْ رُكْبَتَيْهِ مُنْفَرِجَاتٍ وَ رَدَّ رُكْبَتَيْهِ إِلَى خَلْفِهِ حَتَّى اسْتَوَى ظَهْرُهُ حَتَّى لَوْ صُبَّ عَلَيْهِ قَطْرَةٌ مِنْ مَاءٍ أَوْ دُهْنٍ لَمْ تَزُلْ لِاسْتِوَاءِ ظَهْرِهِ وَ مَدَّ عُنُقَهُ وَ غَمَّضَ عَيْنَيْهِ ثُمَّ سَبَّحَ ثَلَاثاً بِتَرْتِيلٍ فَقَالَ سُبْحَانَ رَبِّيَ الْعَظِيمِ وَ بِحَمْدِهِ ثُمَّ اسْتَوَى قَائِماً فَلَمَّا اسْتَمْكَنَ مِنَ الْقِيَامِ قَالَ سَمِعَ اللَّهُ لِمَنْ حَمِدَهُ ..... فَقَالَ يَا حَمَّادُ هَكَذَا صَلِّ» [3]

محقق خوئی فرمودند: اگر ما بودیم و این روایت، ظهورش در وجوب وضع الیدین تمام است؛ چون در ذیل روایت حضرت می فرمایند: «يَا حَمَّادُ هَكَذَا صَلِّ»

به نظر ما این استدلال تمام نیست؛ چون همانطور که استاد ما محقق تبریزی هم فرمودند، این صحیحه به صدد بیان نماز کامل با تمام مستحبات و آداب است؛ چون حماد از بزرگان شیعه است و نمی شود گفت که او اخلال به واجبات نماز می کرده است و اصلا گزارش فعل امام در این روایت ظهورش در بیان مستحبات است، تعابیری مثل «رَدَّ رُكْبَتَيْهِ إِلَى خَلْفِهِ حَتَّى اسْتَوَى ظَهْرُهُ حَتَّى لَوْ صُبَّ عَلَيْهِ قَطْرَةٌ مِنْ مَاءٍ أَوْ دُهْنٍ لَمْ تَزُلْ لِاسْتِوَاءِ ظَهْرِهِ وَ مَدَّ عُنُقَهُ وَ غَمَّضَ عَيْنَيْهِ ثُمَّ سَبَّحَ ثَلَاثاً بِتَرْتِيلٍ» بیان مستحبات است. علاوه بر اینکه حماد هم برداشتش این بود که حضرت یک نماز با آداب و مستحبات را به او تعلیم کردند.

مبنای محقق خوئی در ظهور وجوب این است که خطاب امر حجت عقلیه بر وجوب است اما مشروط به اینکه قرینه متصله بر عدم وجوب یا ما یصلح للقرینیه بر عدم وجوب نباشد و این تعابیر در روایت قرینه بر عدم وجوب است.

1.1.2- روایت دوم: صحیحه اولی زراره

روایت دوم صحیحه اولی زراره است که از امام باقر علیه السلام نقل می کند:

«مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيَى عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسَى عَنْ حَمَّادِ بْنِ عِيسَى عَنْ حَرِيزٍ عَنْ زُرَارَةَ وَ عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ عَنْ أَبِيهِ عَنْ حَمَّادٍ عَنْ حَرِيزٍ عَنْ زُرَارَةَ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ ع قَالَ: إِذَا أَرَدْتَ أَنْ تَرْكَعَ ........ وَ تُمَكِّنُ رَاحَتَيْكَ مِنْ رُكْبَتَيْكَ وَ تَضَعُ يَدَكَ الْيُمْنَى عَلَى رُكْبَتِكَ الْيُمْنَى قَبْلَ الْيُسْرَى.... »[4]

گفته شده است که ظاهر این روایت وجوب است؛ چون امر به وضع یدین کرده است.

به نظر ما این روایت هم ظهورش در بیان مستحبات است؛ چون تعابیر روایت بیان سیاق مستحبات است: «إِذَا أَرَدْتَ أَنْ تَرْكَعَ فَقُلْ وَ أَنْتَ مُنْتَصِبٌ اللَّهُ أَكْبَرُ ثُمَّ ارْكَعْ وَ قُلِ اللَّهُمَّ لَكَ رَكَعْتُ وَ لَكَ أَسْلَمْتُ وَ بِكَ آمَنْتُ وَ عَلَيْكَ تَوَكَّلْتُ وَ أَنْتَ رَبِّي خَشَعَ لَكَ قَلْبِي وَ سَمْعِي وَ بَصَرِي وَ شَعْرِي وَ بَشَرِي وَ لَحْمِي وَ دَمِي وَ مُخِّي وَ عِظَامِي وَ عَصَبِي وَ مَا أَقَلَّتْهُ قَدَمَايَ غَيْرَ مُسْتَنْكِفٍ وَ لَا مُسْتَكْبِرٍ وَ لَا مُسْتَحْسِرٍ سُبْحَانَ رَبِّيَ الْعَظِيمِ وَ بِحَمْدِهِ ثَلَاثَ مَرَّاتٍ فِي تَرْتِيلٍ وَ تَصُفُّ فِي رُكُوعِكَ بَيْنَ قَدَمَيْكَ تَجْعَلُ بَيْنَهُمَا قَدْرَ شِبْرٍ وَ تُمَكِّنُ رَاحَتَيْكَ مِنْ رُكْبَتَيْكَ وَ تَضَعُ يَدَكَ الْيُمْنَى عَلَى رُكْبَتِكَ الْيُمْنَى قَبْلَ الْيُسْرَى وَ بَلِّعْ بِأَطْرَافِ أَصَابِعِكَ عَيْنَ الرُّكْبَةِ وَ فَرِّجْ أَصَابِعَكَ إِذَا وَضَعْتَهَا عَلَى رُكْبَتَيْكَ وَ أَقِمْ صُلْبَكَ وَ مُدَّ عُنُقَكَ وَ لْيَكُنْ نَظَرُكَ بَيْنَ قَدَمَيْكَ ثُمَّ قُلْ سَمِعَ اللَّهُ لِمَنْ حَمِدَهُ وَ أَنْتَ مُنْتَصِبٌ قَائِمٌ- الْحَمْدُ لِلّهِ رَبِّ الْعالَمِينَ* أَهْلَ الْجَبَرُوتِ وَ الْكِبْرِيَاءِ وَ الْعَظَمَةُ لِلَّهِ رَبِّ الْعَالَمِينَ تَجْهَرُ بِهَا صَوْتَكَ ثُمَّ تَرْفَعُ يَدَيْكَ بِالتَّكْبِيرِ وَ تَخِرُّ سَاجِداً.»

سیاق این روایت بیان مستحبات است و وقتی عرف می بیند که سیاق روایت بیان مستحبات است، استظهارش این است که امام در مقام بیان آداب نماز است ولااقل طبق مبنای مختار ما که در بحث حجیت خطاب امر بر وجوب گفته ایم، این حجیت ناشی از ظهور است ولو ظهور وضعی نیست و ظهور اطلاقی است اما این سیاق مانع از انعقاد ظهور اطلاقی در وجوب می شود.

1.1.3- روایت سوم: صحیحه ثانیه زراره

روایت سوم در کافی نقل شده است:

«عَلِيٌّ عَنْ أَبِيهِ عَنْ حَمَّادِ بْنِ عِيسَى وَ مُحَمَّدُ بْنُ إِسْمَاعِيلَ عَنِ الْفَضْلِ بْنِ شَاذَانَ عَنْ حَمَّادِ بْنِ عِيسَى وَ مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيَى عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ حَمَّادِ بْنِ عِيسَى عَنْ حَرِيزٍ عَنْ زُرَارَةَ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ ع قَالَ: إِذَا قُمْتَ فِي الصَّلَاةِ فَلَا تُلْصِقْ قَدَمَكَ بِالْأُخْرَى دَعْ بَيْنَهُمَا فَصْلًا إِصْبَعاً أَقَلُّ ذَلِكَ إِلَى شِبْرٍ أَكْثَرُهُ وَ اسْدِلْ مَنْكِبَيْكَ وَ أَرْسِلْ يَدَيْكَ وَ لَا تُشَبِّكْ أَصَابِعَكَ وَ لْتَكُونَا عَلَى فَخِذَيْكَ قُبَالَةَ رُكْبَتَيْكَ وَ لْيَكُنْ نَظَرُكَ إِلَى مَوْضِعِ سُجُودِكَ فَإِذَا‌ ‌رَكَعْتَ فَصُفَّ فِي رُكُوعِكَ بَيْنَ قَدَمَيْكَ تَجْعَلُ بَيْنَهُمَا قَدْرَ شِبْرٍ وَ تُمَكِّنُ رَاحَتَيْكَ مِنْ رُكْبَتَيْكَ وَ تَضَعُ يَدَكَ الْيُمْنَى عَلَى رُكْبَتِكَ الْيُمْنَى قَبْلَ الْيُسْرَى وَ بَلِّغْ أَطْرَافَ أَصَابِعِكَ عَيْنَ الرُّكْبَةِ وَ فَرِّجْ أَصَابِعَكَ إِذَا وَضَعْتَهَا عَلَى رُكْبَتَيْكَ فَإِذَا وَصَلَتْ أَطْرَافُ أَصَابِعِكَ فِي رُكُوعِكَ إِلَى رُكْبَتَيْكَ أَجْزَأَكَ ذَلِكَ وَ أَحَبُّ إِلَيَّ أَنْ تُمَكِّنَ كَفَّيْكَ مِنْ رُكْبَتَيْكَ فَتَجْعَلَ أَصَابِعَكَ فِي عَيْنِ الرُّكْبَةِ وَ تُفَرِّجَ بَيْنَهُمَا»[5]

برخی گفته اند ظهور این روایت در وجوب وضع الیدین است.

به نظر ما این روایت هم مانند روایت قبلی ظهور در بیان سیاق مستحبات دارد و همان مطالب در روایت قبلی در این روایت هم آمده است، مثل: «وَ أَقِمْ صُلْبَكَ وَ مُدَّ عُنُقَكَ وَ لْيَكُنْ نَظَرُكَ إِلَى مَا بَيْنَ قَدَمَيْكَ فَإِذَا أَرَدْتَ أَنْ تَسْجُدَ فَارْفَعْ يَدَيْكَ بِالتَّكْبِيرِ وَ خِرَّ سَاجِداً وَ ابْدَأْ بِيَدَيْكَ فَضَعْهُمَا عَلَى الْأَرْضِ قَبْلَ رُكْبَتَيْكَ تَضَعُهُمَا مَعاً وَ لَا تَفْتَرِشْ ذِرَاعَيْكَ افْتِرَاشَ السَّبُعِ ذِرَاعَيْهِ وَ لَا تَضَعَنَّ ذِرَاعَيْكَ عَلَى رُكْبَتَيْكَ وَ فَخِذَيْكَ وَ لَكِنْ تَجَنَّحْ بِمِرْفَقَيْكَ وَ لَا تُلْصِقْ كَفَّيْكَ بِرُكْبَتَيْكَ وَ لَا تُدْنِهِمَا مِنْ وَجْهِكَ بَيْنَ ذَلِكَ حِيَالَ مَنْكِبَيْكَ وَ لَا تَجْعَلْهُمَا بَيْنَ يَدَيْ رُكْبَتَيْكَ وَ لَكِنْ تُحَرِّفُهُمَا عَنْ ذَلِكَ شَيْئاً وَ ابْسُطْهُمَا عَلَى الْأَرْضِ بَسْطاً وَ اقْبِضْهُمَا إِلَيْكَ قَبْضاً وَ إِنْ كَانَ تَحْتَهُمَا ثَوْبٌ فَلَا يَضُرُّكَ وَ إِنْ أَفْضَيْتَ بِهِمَا إِلَى الْأَرْضِ فَهُوَ أَفْضَلُ وَ لَا تُفَرِّجَنَّ بَيْنَ أَصَابِعِكَ فِي سُجُودِكَ وَ لَكِنْ ضُمَّهُنَّ جَمِيعاً قَالَ وَ إِذَا قَعَدْتَ فِي تَشَهُّدِكَ فَأَلْصِقْ رُكْبَتَيْكَ بِالْأَرْضِ وَ فَرِّجْ بَيْنَهُمَا شَيْئاً وَ لْيَكُنْ ظَاهِرُ قَدَمِكَ الْيُسْرَى عَلَى الْأَرْضِ وَ ظَاهِرُ قَدَمِكَ الْيُمْنَى عَلَى بَاطِنِ قَدَمِكَ الْيُسْرَى وَ أَلْيَتَاكَ عَلَى الْأَرْضِ وَ طَرَفُ إِبْهَامِكَ الْيُمْنَى عَلَى الْأَرْضِ وَ إِيَّاكَ وَ الْقُعُودَ عَلَى قَدَمَيْكَ فَتَتَأَذَّى بِذَلِكَ وَ لَا تَكُنْ قَاعِداً عَلَى الْأَرْضِ فَتَكُونَ إِنَّمَا قَعَدَ بَعْضُكَ عَلَى بَعْضٍ فَلَا تَصْبِرَ لِلتَّشَهُّدِ وَ الدُّعَاءِ.»

ممکن است کسی از این عبارت «فَإِذَا وَصَلَتْ أَطْرَافُ أَصَابِعِكَ فِي رُكُوعِكَ إِلَى رُكْبَتَيْكَ أَجْزَأَكَ ذَلِكَ» وجوب برداشت کند؛ چون ظاهر از اجزاء، اجزای از واجب است.

جواب این بیان این است:

اولا: همانطور که سید احمد خوانساری فرمودند، شاید مراد از اجزاء، اجزای از اوامر استحبابی در این روایت است نه از امر واجب.

ثانیا: وصلت غیر از وضعت است، وضع ظهور در وضع فعلی دارد اما وصول و رسیدن دو احتمال در آن است، همین مقدار که دستها را رها کند و موازی رکبه باشد، تعبیر رسیدن صدق می کند و در رسیدن وضع فعلی نیست، مثل اینکه گفته می شود: حرکت کنید تا به زید برسید، معنایش این نیست که به زید بچسبید! همین که موازی او برسید، وصول صدق می کند.

1.1.4- روایت چهارم: قرب الاسناد

در قرب الاسناد روایتی را از عبد الله بن الحسن از جدش علی بن جعفر از امام کاظم علیه السلام نقل می کند:

«حدثنا عبد الله بن الحسن العلوي عن جده علي بن جعفر قال سألت أخي موسى بن جعفر ع عن الرجل ............ و سألته عن الرجل يكون راكعا أو ساجدا فيحكه بعض جسده هل يصلح له أن يرفع يده من ركوعه و سجوده فيحكه مما حكه قال لا بأس إذا شق عليه أن يحكه و الصبر إلى أن يفرغ أفضل»[6]

سند روایت مشتمل بر عبدالله بن الحسن است که توثیق ندارد.

از جهت دلالی حضرت فرمودند: کسی در حال رکوع بدنش خارش دارد، اگر سخت است و مشقت دارد، می تواند در حال رکوع دست هایش را بالا بیاورد و بدنش را خارش دهد، مفهوم این جمله این است که اگر مشقت ندارد، در بالا آوردن دست باس است.

دلالت این روایت قابل توجه است اما سند اشکال دارد.

ممکن است گفته شود که اشکال بالا آوردن دست در حال رکوع اخلال به وضع الیدین نیست بلکه اخلال به ثبات در نماز است، ثبات در نماز مطلوب است و نهی در روایت از تحریک یدین است و رفع الیدین در مقابل وضع الیدین نیست بلکه در مقابل سکون الیدین است ولو این تحریک یدین در حال ذکر نباشد اما سکون یدین مطلوب در نماز است، در این صورت روایت را باید حمل بر کراهت کرد؛ چون قطعا تحریک یدین حرام نیست. اگر عملی واجب باشد، وضع الیدین در نماز است و الا سکون یدین وجوب ندارد.

در این صورت این اشکال به روایت وارد می شود که نهی از رفع الیدین می کند و رفع یعنی تحریک و نکته این نهی شاید این است که اطمینان در نماز در جمیع اجزای بدن مطلوب است و این اگر واجب نیست، باید حمل بر استحباب کرد نه اینکه رفع را به معنای دیگری که واجب است عدول داد.

شبیه این مطلب در روایت سکونی مطرح شده است:

«عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ عَنْ أَبِيهِ عَنِ النَّوْفَلِيِّ عَنِ السَّكُونِيِّ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص أَنْهَاكُمْ عَنِ الزَّفْنِ وَ الْمِزْمَارِ وَ عَنِ الْكُوبَاتِ وَ الْكَبَرَاتِ»[7]

حضرت در این روایت فرمودند: از چهار چیز نهی می کنم: زفن و نی زدن و طبل کوچک و طبل بزرگ.

برخی گفته اند: مراد از زفن رقص است و رقص طبق این روایت حرام است و لذا برخی از بزرگان در مورد رقص احتیاط واجب می کنند مگر رقص رجل لزوجته که حرام نیست.

استاد ما محقق تبریزی می فرمودند: زفن در لغت به معنای رقص نیست بلکه به معنای وطی الارض برجل است و این اعم از رقص است و یقینا وطی الارض برجل حرام نیست و لو وطی و پایکوپی مناسب با لهو باشد؛ چون سیاق روایت بیان لهو است که مزماز و کوبات و کبرات را مطرح کرده است اما قطعا این حرام نیست و ملتزم به کراهت آن می شویم.

این کبرای مطرح در کلام محقق تبریزی درست است که اگر ظاهر عنوانی مطلبی بود که حرام نیست، لزومی ندارد این عنوان را بر مطلب دیگری حمل کرد که آن حرام است! به همان عنوان غیر حرام ملتزم می شویم.

1.1.5- روایت پنجم: ابی بصیر

این روایت را شیخ طوسی از علی بن ابی حمزه بطائنی از ابی بصیر نقل می کند:

«مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ بِإِسْنَادِهِ عَنْ عَلِيٍّ عَنْ أَبِي بَصِيرٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع فِي حَدِيثٍ قَالَ: فَإِذَا سَجَدْتَ فَابْسُطْ كَفَّيْكَ عَلَى الْأَرْضِ- وَ إِذَا رَكَعْتَ فَأَلْقِمْ رُكْبَتَيْكَ كَفَّيْكَ»[8]

فالقم رکبتیک کفیک یعنی دو کف دست زانوان را مثل لقمه در بر بگیرد.

مشهور متاخرین علی بن ابی حمزه بطائنی را توثیق نمی کنند و ابن فضال گفته است که او کذاب متهم است اما شیخ طوسی در عده فرمودند: طائفه به روایات علی بن ابی حمزه عمل کردند. به نظر ما کلام شیخ طوسی و با ابن فضال تعارض می کند و اماره بر وثاقت علی بن ابی حمزه بعد از واقفی شدن او نداریم.

گفته می شود که وثاقت او قبل از واقفی شدن را استصحاب می کنیم اما این استصحاب وثاقت دو مقدمه نیاز دارد:

مقدمه اول این است که باید اماره بر وثاقت او قبل از وقف پیدا بشود و کلام شیخ طوسی مبنی بر عمل کردن طائفه به روایات او، ناظر به بعد از واقفی بودن اوست و نمی تواند اماره بر وثاقت او قبل از وقف باشد.

محقق خوئی فرمودند: قبل از وقف او اماره بر وثاقت نداریم و اتفاقا در یک روایت آمده است:

«قَالَ مُحَمَّدُ بْنُ مَسْعُودٍ، حَدَّثَنِي حَمْدَانُ بْنُ أَحْمَدَ الْقَلَانِسِيُّ، قَالَ‌ ‌حَدَّثَنِي مُعَاوِيَةُ بْنُ حُكَيْمٍ، قَالَ حَدَّثَنِي أَبُو دَاوُدَ الْمُسْتَرِقُّ، عَنْ عُتَيْبَةَ بَيَّاعِ الْقَصَبِ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ أَبِي حَمْزَةَ الْبَطَائِنِيِّ، عَنْ أَبِي الْحَسَنِ الْأَوَّلِ (ع) قَالَ، قَالَ لِي يَا عَلِيُّ أَنْتَ وَ أَصْحَابُكَ أَشْبَاهُ الْحَمِيرِ»[9]

علی بن ابی حمزه وکیل امام بود اما وکیل مالی حضرت بودند.

مقدمه دوم این است که استصحاب وثاقت برای حجیت خبر ثقه کافی باشد. برخی گفته اند: نزد عقلاء ولو خبر ثقه حجت باشد، خبر ثقه ای است که علم یا اماره بر وثاقت داشته باشیم و در سیره عقلاء اعتماد بر خبری که وثاقت راوی با اصل عملی احراز شده است، ثابت نیست. این اشکال را برخی مثل صاحب مباحث الاصول مطرح کردند.

علاوه بر اشکال سندی از نظر دلالی هم این اشکال مطرح است که فاء فاذا سجدت .... نشان می دهد که این قطعه از یک حدیث است و باید روایت کامل را ملاحظه کرد؛ چون احتمال دارد صدر روایت مایصلح للقرینیه باشد.

روایت کامل این است:

«عَلِيٌّ عَنْ أَبِي بَصِيرٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ إِذَا جَلَسْتَ فِي‌ ‌الصَّلَاةِ فَلَا تَجْلِسْ عَلَى يَمِينِكَ وَ اجْلِسْ عَلَى يَسَارِكَ فَإِذَا سَجَدْتَ فَابْسُطْ كَفَّيْكَ عَلَى الْأَرْضِ فَإِذَا رَكَعْتَ فَأَلْقِمْ رُكْبَتَيْكَ كَفَّيْكَ»[10]

جلوس بر یسار که در صدر این روایت بیان شده، قطعا مستحب است و بسط کفین به یک معنا مستحب است؛ چون مسمای عرفی کفین بر روی زمین قرار بگیرد، کافی است و بسط کفین واجب نیست؛ لذا این شبهه دلالی هم ممکن است مطرح شود که سیاقش بیان مستحبات است. البته ما اصرار بر این اشکال دلالی نداریم.

1.1.6- روایت ششم: صحیحه زراره

« وَ بِهَذِهِ الْأَسَانِيدِ عَنْ حَمَّادِ بْنِ عِيسَى عَنْ حَرِيزٍ عَنْ زُرَارَةَ قَالَ: إِذَا قَامَتِ الْمَرْأَةُ فِي الصَّلَاةِ جَمَعَتْ بَيْنَ قَدَمَيْهَا وَ لَا تُفَرِّجُ بَيْنَهُمَا وَ تَضُمُّ يَدَيْهَا إِلَى صَدْرِهَا لِمَكَانِ ثَدْيَيْهَا فَإِذَا رَكَعَتْ وَضَعَتْ يَدَيْهَا فَوْقَ رُكْبَتَيْهَا عَلَى فَخِذَيْهَا لِئَلَّا تُطَأْطِئَ كَثِيراً فَتَرْتَفِعَ عَجِيزَتُهَا فَإِذَا جَلَسَتْ فَعَلَى أَلْيَتَيْهَا لَيْسَ كَمَا يَقْعُدُ الرَّجُلُ وَ إِذَا سَقَطَتْ لِلسُّجُودِ بَدَأَتْ بِالْقُعُودِ بِالرُّكْبَتَيْنِ قَبْلَ الْيَدَيْنِ ثُمَّ تَسْجُدُ لَاطِئَةً بِالْأَرْضِ فَإِذَا كَانَتْ فِي جُلُوسِهَا ضَمَّتْ فَخِذَيْهَا وَ رَفَعَتْ رُكْبَتَيْهَا مِنَ الْأَرْضِ وَ إِذَا نَهَضَتْ انْسَلَّتْ انْسِلَالًا لَا تَرْفَعُ عَجِيزَتَهَا أَوَّلًا»[11]

امام در این روایت فرمودند: زن در حال رکوع دست هایش را فوق رکبتین قرار دهد؛ پس وضع یدین واجب است اما برای زنان وضع یدین فوق رکبتین واجب است نه علی الرکبتین و برای مردان هم وقتی وضع واجب است، به وضع یدین علی الرکبتین منحصر می شود.

جواب از این روایت هم این است که قطعا وضع یدین فوق رکبتین برای زنان واجب نیست و این حکم استحبابی است و حالا که وضع یدین فوق رکبتین بر زن مستحب شد، نمی شود از فحوای آن حکم وجوبی وضع یدین مردان را بدست آورد.

1.1.7- روایت هفتم : معاویه بن عمار

«عَنْ عَلِيِّ بْنِ إِبْرَاهِيمَ عَنْ أَبِيهِ وَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْمَاعِيلَ عَنِ الْفَضْلِ بْنِ شَاذَانَ جَمِيعاً عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ عَنْ مُعَاوِيَةَ بْنِ عَمَّارٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: أَتَى النَّبِيَّ ص رَجُلَانِ رَجُلٌ مِنَ الْأَنْصَارِ وَ رَجُلٌ مِنْ ثَقِيفٍ فَقَالَ الثَّقَفِيُّ يَا رَسُولَ اللَّهِ حَاجَتِي فَقَالَ- سَبَقَكَ أَخُوكَ الْأَنْصَارِيُّ فَقَالَ- يَا رَسُولَ اللَّهِ إِنِّي عَلَى سَفَرٍ وَ إِنِّي عَجْلَانُ- وَ قَالَ الْأَنْصَارِيُّ إِنِّي قَدْ أَذِنْتُ لَهُ فَقَالَ إِنْ شِئْتَ سَأَلْتَنِي- وَ إِنْ شِئْتَ أَنْبَأْتُكَ قَالَ أَنْبِئْنِي يَا رَسُولَ اللَّهِ- فَقَالَ جِئْتَ تَسْأَلُنِي‌ عَنِ الصَّلَاةِ وَ عَنِ الْوُضُوءِ وَ عَنِ السُّجُودِ- فَقَالَ الرَّجُلُ إِي وَ الَّذِي بَعَثَكَ بِالْحَقِّ- فَقَالَ أَسْبِغِ الْوُضُوءَ وَ امْلَأْ يَدَيْكَ مِنْ رُكْبَتَيْكَ- وَ عَفِّرْ جَبِينَيْكَ فِي التُّرَابِ وَ صَلِّ صَلَاةَ مُوَدِّعٍ الْحَدِيثَ»[12]

اسبغ الوضو راجع به وضو است و املاء یدیک من رکبتیک راجع به رکوع است حضرت به او امر کردند: دستانت را از رکبتین پر کن و بر رکبه بگذار.

1.1.8- روایت هشتم: روایت معراج

« مُحَمَّدُ بْنُ عَلِيِّ بْنِ الْحُسَيْنِ فِي الْعِلَلِ عَنْ أَبِيهِ وَ مُحَمَّدِ بْنِ‌ الْحَسَنِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ الْوَلِيدِ عَنْ سَعْدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسَى عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِي عُمَيْرٍ وَ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ جَمِيعاً عَنِ الصَّبَّاحِ الْمُزَنِيِّ وَ سَدِيرٍ الصَّيْرَفِيِّ وَ مُحَمَّدِ بْنِ النُّعْمَانِ مُؤْمِنِ الطَّاقِ وَ عُمَرَ بْنِ أُذَيْنَةَ كُلِّهِمْ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع وَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ عَنِ الصَّفَّارِ وَ سَعْدٍ جَمِيعاً عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَيْنِ بْنِ أَبِي الْخَطَّابِ وَ يَعْقُوبَ بْنِ يَزِيدَ وَ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسَى جَمِيعاً عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ جَبَلَةَ عَنِ الصَّبَّاحِ الْمُزَنِيِّ وَ سَدِيرٍ الصَّيْرَفِيِّ وَ مُحَمَّدِ بْنِ نُعْمَانَ الْأَحْوَلِ وَ عُمَرَ بْنِ أُذَيْنَةَ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع فِي حَدِيثٍ طَوِيلٍ قَالَ: إِنَّ اللَّهَ عَرَجَ بِنَبِيِّهِ ص فَأَذَّنَ جَبْرَئِيلُ- فَقَالَ اللَّهُ أَكْبَرُ اللَّهُ أَكْبَرُ- ....ثُمَّ طَأْطِئْ يَدَيْكَ- وَ اجْعَلْهُمَا عَلَى رُكْبَتَيْكَ فَانْظُرْ إِلَى عَرْشِي»[13]

در این روایت به پیامبر امر کرد که یدین را بر رکبتین قرار بدهد و امام صادق علیه السلام هم که نقل می کنند، مرادشان این است که اینگونه باید نماز خوانده شود.

راجع تمامیت دلالت این دو روایت اخیر و شواهد بر استحباب را در جلسه آینده گفتگو می شود.