درس خارج فقه استاد احمد عابدی
1402/09/15
بسم الله الرحمن الرحیم
موضوع: بررسی فقهی قانون تجارت/ورشکستگی شرکتها /اثبات ادعای افلاس
اثبات ادعای افلاس
استدلال به روایات در حجیت قضاوت قاضی به علم خود
«وَ عَنْهُ عَنْ أَحْمَدَ عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ سَعِيدٍ عَنْ فَضَالَةَ بْنِ أَيُّوبَ عَنْ أَبَانِ بْنِ عُثْمَانَ عَمَّنْ أَخْبَرَهُ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ فِي كِتَابِ عَلِيٍّ ع أَنَّ نَبِيّاً مِنَ الْأَنْبِيَاءِ شَكَا إِلَى رَبِّهِ الْقَضَاءَ فَقَالَ كَيْفَ أَقْضِي بِمَا لَمْ تَرَ عَيْنِي وَ لَمْ تَسْمَعْ أُذُنِي فَقَالَ اقْضِ بَيْنَهُمْ بِالْبَيِّنَاتِ وَ أَضِفْهُمْ إِلَى اسْمِي يَحْلِفُونَ بِهِ وَ قَالَ إِنَّ دَاوُدَ ع قَالَ يَا رَبِّ أَرِنِي الْحَقَّ كَمَا هُوَ عِنْدَكَ حَتَّى أَقْضِيَ بِهِ فَقَالَ إِنَّكَ لَا تُطِيقُ ذَلِكَ فَأَلَحَّ عَلَى رَبِّهِ حَتَّى فَعَلَ فَجَاءَهُ رَجُلٌ يَسْتَعْدِي عَلَى رَجُلٍ فَقَالَ إِنَّ هَذَا أَخَذَ مَالِي فَأَوْحَى اللَّهُ إِلَى دَاوُدَ- أَنَّ هَذَا الْمُسْتَعْدِيَ قَتَلَ أَبَا هَذَا وَ أَخَذَ مَالَهُ فَأَمَرَ دَاوُدُ بِالْمُسْتَعْدِي فَقُتِلَ وَ أُخِذَ مَالُهُ فَدُفِعَ إِلَى الْمُسْتَعْدَى عَلَيْهِ قَالَ فَعَجِبَ النَّاسُ وَ تَحَدَّثُوا حَتَّى بَلَغَ دَاوُدَ ع- وَ دَخَلَ عَلَيْهِ مِنْ ذَلِكَ مَا كَرِهَ فَدَعَا رَبَّهُ أَنْ يَرْفَعَ ذَلِكَ فَفَعَلَ ثُمَّ أَوْحَى اللَّهُ إِلَيْهِ أَنِ احْكُمْ بَيْنَهُمْ بِالْبَيِّنَاتِ وَ أَضِفْهُمْ إِلَى اسْمِي يَحْلِفُونَ بِه»[1] .
«وَ عَنْهُ عَنْ أَبِيهِ عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ عَنْ مَنْصُورٍ عَنْ فَضْلٍ الْأَعْوَرِ عَنْ أَبِي عُبَيْدَةَ الْحَذَّاءِ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ ع فِي حَدِيثٍ قَالَ: إِذَا قَامَ قَائِمُ آلِ مُحَمَّدٍ ص- حَكَمَ بِحُكْمِ دَاوُدَ ع لَا يَسْأَلُ بَيِّنَةً»[2] .
حدیث اول این است که حضرت داود به خدا اصرار کرد که واقعیت را بشناسم و طبق واقع قضاوت کنم. دو نفر خدمت حضرت داود آمدند، یکی مدعی بود که دیگری مال او را غصب کرده است. حضرت داود نیز غاصب را کشت چون پدر مدعی را نیز کشته بود. معنای دیگری هم دارد: شخصی گفت فلانی به ظلم کرده است. حضرت داود همین شخص مدعی را اعدام کرد چون پدر طرف مقابل را کشته بود و اموال او را غصب کرده بود.
حدیث بعدی آن است که امام زمان علیه‌السلام مثل حضرت داود علیه‌السلام قضاوت خواهد کرد و بینه طلب نیم کند.
این روایات دلیل بر حجیت علم قاضی نیست؛ زیرا اولاً این روایات مفهوم نداند. عبارت حدیث چنین است: در چیزی که ندیدم چگونه قضاوت کنم. مفهومش این نیست که چیزی که دیدی را قضاوت کن. حداکثر باید گفت مفهوم سکوتی است و سکوت دلیل نمی‌شود. ثانیاً برفرض که حدیث دلالت می‌کند بر اینکه قاضی می‌تواند طبق مشاهده خود قضاوت کند ولکن این اخص از مدعاست. مدعای ما آن است که آیا علم قاضی حجت است؟ مشاهده اخص از علم است. مشاهده، علم حسی است و حال‌آنکه بحث ما درباره مطلق علم اعم از حدسی و حسی است.
«وَ عَنْ عِدَّةٍ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِيٍّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْفُضَيْلِ عَنْ أَبِي الصَّبَّاحِ الْكِنَانِيِّ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ عَلَيْهِ السَّلاَمُ قَالَ: أُتِيَ عُمَرُ بِامْرَأَةٍ قَدْ تَزَوَّجَهَا شَيْخٌ فَلَمَّا أَنْ وَاقَعَهَا مَاتَ عَلَى بَطْنِهَا فَجَاءَتْ بِوَلَدٍ فَادَّعَى بَنُوهُ أَنَّهَا فَجَرَتْ وَ تَشَاهَدُوا عَلَيْهَا فَأَمَرَ بِهَا عُمَرُ أَنْ تُرْجَمَ فَمُرَّ بِهَا عَلَى عَلِيٍّ عَلَيْهِ السَّلاَمُ، فَقَالَتْ يَا ابْنَ عَمِّ رَسُولِ اللَّهِ إِنَّ لِي حُجَّةً قَالَ هَاتِي حُجَّتَكِ فَدَفَعَتْ إِلَيْهِ كِتَاباً فَقَرَأَهُ فَقَالَ هَذِهِ الْمَرْأَةُ تُعْلِمُكُمْ بِيَوْمَ تَزَوَّجَهَا وَ يَوْمَ وَاقَعَهَا وَ كَيْفَ كَانَ جِمَاعُهُ لَهَا رُدُّوا الْمَرْأَةَ فَلَمَّا كَانَ مِنَ الْغَدِ دَعَا بِصِبْيَانٍ أَتْرَابٍ وَ دَعَا بِالصَّبِيِّ مَعَهُمْ فَقَالَ لَهُمْ الْعَبُوا حَتَّى إِذَا أَلْهَاهُمُ اللَّعِبُ قَالَ لَهُمْ اجْلِسُوا حَتَّى إِذَا تَمَكَّنُوا صَاحَ بِهِمْ فَقَامَ الصِّبْيَانُ وَ قَامَ الْغُلاَمُ فَاتَّكَى عَلَى رَاحَتَيْهِ فَدَعَا بِهِ عَلِيٌّ عَلَيْهِ السَّلاَمُ وَ وَرَّثَهُ مِنْ أَبِيهِ وَ جَلَدَ إِخْوَتَهُ الْمُفْتَرِينَ حَدّاً حَدّاً فَقَالَ عُمَرُ كَيْفَ صَنَعْتَ فَقَالَ عَرَفْتُ ضَعْفَ الشَّيْخِ فِي تُكَأَةِ الْغُلاَمِ عَلَى رَاحَتَيْهِ»[3] .
طبق این روایت امام علیه‌السلام به علم خود عمل کرد و بدون بینه قضاوت فرمود.
احمد بن محمد بن خالد موثق است. محمد بن علی ابوسمینه صیرفی تضعیف شده است. محمد بن فضیل توسط شیخ طوسی صریحاً ضعیف دانسته شده است ولی شیخ مفید صریحاً او را توثیق کرده است. شیخ طوسی رجالی است و چند کتاب رجال دارد ولی شیخ مفید اصلاً کتاب رجال ندارد و بااینکه دقت شیخ مفید در فقه از شیخ طوسی بیشتر است اما در رجال شیخ طوسی مقدم است. ابی الصباح کنانی یعنی ابراهیم بن نعیم عبدی کنانی کوفی. این حدیث دو سه نفر ضعیف دارد.
«مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ بِإِسْنَادِهِ عَنْ عَاصِمِ بْنِ حُمَيْدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ قَيْسٍ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ عَلَيْهِ السَّلاَمُ قَالَ: كَانَ لِرَجُلٍ عَلَى عَهْدِ عَلِيٍّ عَلَيْهِ السَّلاَمُ جَارِيَتَانِ فَوَلَدَتَا جَمِيعاً فِي لَيْلَةٍ وَاحِدَةٍ فَوَلَدَتْ إِحْدَاهُمَا ابْناً وَ الْأُخْرَى بِنْتَا فَعَمَدَتْ صَاحِبَةُ الْبِنْتِ فَوَضَعَتْ بِنْتَهَا فِي الْمَهْدِ الَّذِي فِيهِ الاِبْنُ وَ أَخَذَتْ ابْنَهَا فَقَالَتْ صَاحِبَةُ الْبِنْتِ الاِبْنُ ابْنِي وَ قَالَتْ صَاحِبَةُ الاِبْنِ الاِبْنُ ابْنِي فَتَحَاكَمَا إِلَى أَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ عَلَيْهِ السَّلاَمُ، فَأَمَرَ أَنْ يُوزَنَ لَبَنُهُمَا وَ قَالَ أَيَّتُهُمَا كَانَتْ أَثْقَلَ لَبَناً فَالاِبْنُ لَهَا»[4] .
طبق این روایت حضرت امیرالمؤمنین علیه‌السلام طبق علم بدون بینه قضاوت فرمود.
سند این حدیث معتبر است و حسنه است چون راوی آن امامی ممدوح است.
دلالت حدیث: این قبیل روایات قضاوت‌های امیرالمؤمنین علیه‌السلام را بیان می‌کند. قضاوت‌های حضرت علی علیه‌السلام قابل استناد نیست چون اولاً قضیه فی واقعه است و به خصوصیات مورد علم نداریم. ثانیاً یقین داریم که با این مسائل یقین حاصل نمی‌شود، شاید علت آن است که با این مسائل مدعی از ادعای خود دست برمی‌دارد؛ یعنی امیرالمؤمنین فصل خصومت کرد به این معنا که از ادعای خود دست برداشت؛ بنابراین روایت قابل استناد نیست.
