درس خارج فقه استاد سید محمدجواد علوی‌بروجردی
1400/08/01
بسم الله الرحمن الرحیم
موضوع: كتاب الحج/نقل مساله 13 /نقل کلام مرحوم صاحب عروة(ره) و نظر استاد در مورد روایت مذکور در کلام مرحوم صاحب عروة(ره)
تقریر فقه، جلسه پنجم
مرحوم صاحب عروة(ره) در مسئله 13 می فرمایند:
«لو نذر الإحجاج معلقا على شرط كمجي‌ء المسافر أو شفاء المريض فمات قبل حصول الشرط
مع فرض حصوله بعد ذلك و تمكنه منه قبله فالظاهر وجوب القضاء عنه إلا أن يكون مراده التعليق على ذلك الشرط مع كونه حيا حينه و يدل على ما ذكرنا
خبر مسمع بن عبد الملك: فيمن كان له جارية حبلى فنذر إن هي ولدت غلاما أن يحجه أو يحج عنه حيث قال الصادق ع بعد ما سئل عن هذا إن رجلا نذر في ابن له إن هو أدرك أن يحجه أو يحج عنه فمات الأب و أدرك الغلام بعد فأتى رسول الله ص فسأله عن ذلك فأمر رسول الله ص أن يحج عنه مما ترك أبوه
و قد عمل به جماعة- و على ما ذكرنا لا يكون مخالفا للقاعدة كما تخيله سيد الرياض و قرره عليه صاحب الجواهر و قال إن الحكم فيه تعبدي على خلاف القاعدة»[1] .
اصل روایت در کلام مرحوم صاحب عروة(ره):
«مُحَمَّدُ بْنُ يَعْقُوبَ عَنْ عَلِيِّ بْنِ إِبْرَاهِيمَ عَنْ أَبِيهِ عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ عَلِيِّ بْنِ رِئَابٍ عَنْ مِسْمَعٍ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع كَانَتْ لِي جَارِيَةٌ حُبْلَى فَنَذَرْتُ لِلَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ إِنْ وَلَدَتْ غُلَاماً أَنْ أُحِجَّهُ أَوْ أَحُجَّ عَنْهُ فَقَالَ إِنَّ رَجُلًا نَذَرَ لِلَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فِي ابْنٍ لَهُ إِنْ هُوَ أَدْرَكَ أَنْ يَحُجَّ عَنْهُ أَوْ يُحِجَّهُ فَمَاتَ الْأَبُ وَ أَدْرَكَ الْغُلَامُ بَعْدُ فَأَتَى رَسُولَ اللَّهِ ص الْغُلَامُ فَسَأَلَهُ عَنْ ذَلِكَ فَأَمَرَ رَسُولُ اللَّهِ ص أَنْ يُحَجَّ عَنْهُ مِمَّا تَرَكَ أَبُوهُ»[2] .
مراد از ابن محبوب، حسن بن محبوب است و در مورد وثاقت مسمع هم مشکلی وجود ندارد؛ چون مرحوم نجاشی(ره) می فرمایند:
«شيخ بكر بن وائل بالبصرة و وجهها و سيد المسامعة، و كان أوجه من أخيه عامر بن عبد الملك و أبيه، و له بالبصرة عقب، منهم .. روى عن أبي جعفر عليه السلام رواية يسيرة، و روى عن أبي عبد الله عليه السلام و أكثر و اختص به، و قال له أبو عبد الله عليه السلام إني لأعدك لأمر عظيم يا أبا السيار (سيار ظ). و روى عن أبي الحسن موسى عليه السلام. له نوادر كثيرة، و روى أيام البسوس»[3] .
مرحوم کشی(ره) می فرمایند:
«و قال الكشّي: ما روي في مسمع بن مالك كردين أبي سيّار، قال محمّد بن مسعود: سألت أبا الحسن علي بن الحسن بن فضّال عم مسمع كردين أبي سيّار، فقال: هو ابن مالك من أهل البصرة و كان ثقة»[4] .
مرحوم علامه مجلسی(ره) در وجیزه ایشان را توثیق کرده است.
مهم از نظر ما(استاد) توثیق مرحوم نجاشی(ره) است و این روایت از جهت سند صحیح می باشد.
صدر و ذیل روایت با هم تنافی دارند؛ چون صدر روایت«قلت لابی عبدالله کانت لی جاریة...» با ذیل روایت«فاتی رسول الله الغلام...» با هم تنافی دارند.
این تنافی را می توان توجیه کرد یعنی بگوئیم که وقتی مکلف تصریح بکند که اگر نذر احجاج یا نذر حج بکند البته در صورتی که فرد فرزندش را درک بکند در این صورت باید حج را قضاء بکند و امام(ع) می خواهند این جواب را تطبیق بر صدر روایت بکنند تقریبش باید به این صورت باشد که در صورت قید«ان ادرک» در حالی که مکلف فرزندش را درک نکرده است، قضاء را حج را باید انجام بدهد و حال این معنا و مطلب خلاف قاعده است. مرحوم صاحب عروة(ره) می فرمایند که این روایت خلاف قاعده نیست در حالی که این مطلب صحیح نمی باشد؛ چون در نذر مقدور بودن متعلق نذر شرط است و یکی از جهات قدرت این است که فرد زنده باشد تا حج را بتواند انجام بدهد و اگر فرد زنده باشد و توان انجام یا تمکن مالی برای انجام حج را نداشته باشد این نذر محقق نمی شود و قدرت و دیگر شروط استطاعت فرع این است که فرد زنده باشد و در صورت عدم حیات تمکن از انجام حج را ندارد و در صورت عدم تمکن نذر منعقد نمی شود؛ چون نذر در صورت انعقاد صیغه نذر مراعی می ماند و بعد از امکان داشتن این تمکن فعلیت پیدا می کند اما اعلام(رحمة الله علیهم) می فرمایند که نذر محقق می شود و اگر در وقت انجام متعلق نذر تمکن نداشته باشد این نذر منحل می شود اما این روایت خلاف قاعده است.
بنابراین اگر حکم به اجمال روایت نکنیم این تعبد ثابت می شود و اگر نتوانستیم این روایت را برای خودمان معنا بکنیم این روایت خلاف قاعده است اما مشکل در این روایت این است که اگر مورد اعراض اصحاب(ره) باشد به این روایت عمل نمی کنیم و اعلام(رحمة الله علیهم) به ذیل این روایت عمل نکردند و دو فرض در روایت وجود دارد:1.ذیل روایت یک فرض است. 2.صدر روایت هم یک فرض است. صدر روایت با کلمات اصحاب(رحمة الله علیهم) مطابقت دارد یعنی این فرد نذر کرد که فرزند پسری را به دنیا بیاورد و این نذ ر را انجام بدهد و ذیل را حمل بر همین جهت کرده اند. بنابراین یک نحوه اعراضی از جانب اصحاب نسبت به ذیل روایت داریم.
