درس خارج فقه استاد سیدمحمدعلی علوی‌گرگانی

موضوع: كتاب الصلاة/صلاة الجماعة /حکم نماز جماعت در صورت عدم رعایت قبله

گذشت که نماز قوم اعاده ندارد بلکه نماز امام اعاده دارد اما اگر در نماز جماعت شرط قبله را نداشته باشد آیا نماز امام فقط اعاده می شود یا مامومین نیز باید اعاده کنند؟

قول الصادق (عليه السلام) : «في رجل يصلي بالقوم ثم يعلم أنه قد صلى بهم إلى غير القبلة، قال: ليس عليهم إعادة شيء»[1]

مرجع ضمیر عبارت لیس علیهم چه کسی است؟ در حالی که ضمیر جمع آمده است.طبق ظاهر عبارت، ضمیر به مامومین بر می گردد. بناء علی ان الرجوع الضمیر فی قوله لیس علیهم الی المامومین دون الامام.

اشکال دیگر: اگر چنانچه این معنا احتمال برود باید هم امام و ماموم اعاده کنند چرا که قبله مشترک الورود است بنابراین مورد قبله از حکم قبلی که فقط امام باید اعاده کند خارج می شود.

صاحب جواهر: احتمال دارد فرق بگذاریم که نماز مامومین صحیح باشد ولی نماز امام باطل باشد چرا که امام رو به قبله ای که همیشه می خوانده نبوده است ولی نماز مامومین انحراف داشته لذا این انحراف به اندازه ای نبوده که بخواهند اعاده کنند. لیس علیهم اعاده به مامومین برگردد.

البته این احتمل پذیرفته نمی باشد.

لیس علیهم اعاده راجعا الی المامومین دون الامام مع ربما یحتمل رجوعه الی الجمیع فتخرج الحدیث عن ما نحن بصدد من لزوم الاعاده دون المامومین و ظاهر الروایه اتحاد قبله الامام و المامومین فمع الاتحاد یکون الخطاء لهما مشترکا فالحمکم بعدم العاده فی ذلک لایناسب (من لزوم الاعاده لهما) مثل ما یکون الامام و الماموم محدثا فلهما الاعاده

مثل اینکه هردو، امام و ماموم محدث باشد که باید هردو اعاده کنند. در مورد وقت هم همین طور است که مشترک الورود است باید هردو اعاده کنند.

حاج آقا رضا همدانی: تمسک کردند به حدیث زراره در مورد قبله:

صحيح زرارة حكم الإخلال بالنية مضافا إليها، قال: «قلت لأبي جعفر (عليه السلام): رجل دخل مع قوم في صلاتهم و هو لا ينويها صلاة و أحدث إمامهم و أخذ بيد ذلك الرجل فصلى بهم أ يجزيهم صلاتهم بصلاته و هو لا ينويها صلاة‌؟ فقال: لا ينبغي للرجل أن يدخل مع قوم في صلاتهم و هو لا ينويها صلاة، بل ينبغي له أن ينويها، و إن كان قد صلى فان له صلاة أخرى، و إلا فلا يدخل معهم، و قد تجزي عن القوم صلاتهم و إن لم ينوها»[2]

قال قلت لابی جعفر علیه السلام رجل دخل مع قوم فی صلاتهم و هو لاینویها صلاه مراد این لاینوی نیت نکردن نماز آنها است یا اینکه اصلا نمازی را نیت نکرده، فقال لاینبغی للرجل ان یدخل مع قوم فی صلاتهم و هو لاینوها صلاه شایسته نیست این مرد وارد نمازشان شود بل ینبغی ان ینویها صلاه سزاوار است که نیت نماز کند ولو خودش نماز خواند و ان کان قد صلی فان له صلاه اخری یا این نماز، نماز عصر بوده یک نماز دیگر بوده والا فلاتدخل معهم وقد تجزء عن القوم صلاتهم وان لم ینویها

توضیح عبارت آقارضا همدانی

وجه الاستدلال از تعبیر تجزء عن القوم می باشد، اعنی هذا القوم قد اقتدوا به و لذلک حکم بالاجتزاء عنهم و وجه بطلان للوارد (آن مرد) و عدم کفایه اعترافه بعدم النیه فینتج من ضمیمه ذلک مع ذیل الحدیث عدم کفایه للوارد وکیف کان اگر قبله مشترک الورود باشد، احتمال دارد که هردو،ماموم و امام نمازشان باطل باشد ان سلمنا دلاله ذلک المراد کسائر اخبار المتقدمه فی الاطراد لالحکم و عدم مدخلیت خصوصیات موارد فی ذلک این روایت ارتباطی به قبله ندارد بلکه از حیث اینکه نیت نماز نکرده اشکال دارد ولی از جهتی که صحت نماز مامومین و بطلان نماز امام را می رساند، اشتراک دارد. در حالی که معنا ندارد که نماز مامومین صحیح باشد و این اطراد و تعمیم به مسئله مورد بحث ما می باشد.

والذی ینبغی ان یتذکر ان الجمیع ما استظهرنا من صحه صلاه المامومین دون صلاه الامام کان فی ما اذا تحققت الجماعه فی الظاهر اما اگر امام نمازی نخواند کما لو توهم امامه شخص فئاتم به فی صلاته ثم انکشف کونه شبها او کانا شخصا آخر ... او لا اماما مشغولا بالصلاه فزعم کونه مفترضا فاتم به ثم انکشف خلافه فیشکل استفادته من تلک الاخبار.

ويدل عليه أيضا في الجملة صحيحة زرارة قال قلت لأبي جعفر عليه السلام رجل دخل مع قوم في صلاتهم وهو لا ينويها صلاة واحدث امامهم فاخذ بيد ذلك الرجل فقدمه فصلى بهم أتجزيهم صلاتهم بصلاته وهو لا ينويه صلاة فقال لا ينبغي للرجل ان يدخل مع قوم في صلاتهم وهو لا ينويها صلاة بل ينبغي له ان ينويها صلاة وان كان قد صلى فان له صلاة أخرى ولا فلا يدخل معهم وقد تجزى عن القوم صلاتهم فلا ينبغي الاستشكال في اطراد الحكم وعدم مدخلية خصوصيات الموارد في ذلك ولكن استفادة ذلك من الأخبار الخاصة بالتقريبات المزبورة كما هي مقتضى الانصاف انما هي بالنسبة إلى المورد التي تحققت الجماعة في الظاهر بان أمهم الامام في الظاهر كما هو الشأن في موارد هذه الأخبار[3]

فرع دیگر: اگر معلوم شود که امام جماعت عقل نداشته یا زنازاده بوده یا بالغ نبوده یا مرد نبوده یا حریت نداشته آیا نماز مامومین صحیح است؟

صاحب جواهر با کثرت تتبعش چیزی از روایت پیدانکرده است.

أما لو بان بعد الفراغ من العمل فقدان باقي ما يعتبر في الإمام من العقل و طهارة المولد و البلوغ و الذكورة و الحرية بناء على اشتراطها، و عدم الإمامية و المأمومية و نحوها إلى غير ذلك فلم أجد في النصوص بل و لا في كلام الأصحاب تعرضا لشيء منهاو كيف كان فقد يقوى في النظر إطلاق البطلان، و لعله ظاهر اقتصار الأصحاب على الكفر من صفات الامام الملحق به الفسق خاصة، كظاهر ذكر هذه الأمور بعنوان الشرائط المعلوم انصرافها إلى الواقع، للشغل و عدم اليقين بصدق الامتثال كي يحصل الفراغ يقينا، و القطع و الظن طريقان عقلا، لا أن المكلف به الموضوع المتصف بهما،و تخيل الامتثال ليس امتثالا [4]