درس اصول فقه استاد علیرضا اعرافی

موضوع: اجتماع امرونهی/ کراهت در عبادات/

اجتماع امرونهی

کراهت در عبادات

مرور بحث گذشته

بحث در عبادات مکروهه بود که برای نمونه‌های زیادی در فقه وجود دارد، سؤالی که در اینجا وجود داشت، این بود که چگونه می‌تواند عملی عبادت بوده و درعین‌حال در آن منقصتی وجود داشته باشد؟! مفروض بزرگان عدم وجود این حالت بوده است. یعنی همان‌طور عبادت با مبعد تحریمی جمع نمی‌شود با مبعد تنزیهی نیز جمع نخواهد شد.

لذا به سراغ توجیه موارد مشکوک رفته‌اند. مقام اول از کلام صحاب کفایه مطرح شد که کبرویاً صحیح بود. توجیهی نیز برای مرحوم نائینی بود که ازلحاظ کبروی نیز با خدشه روبه‌رو بود.

نظریه مرحوم ضیاءالدین عراقی

گفته شد در نوع اول که بدلی برای آن وجود ندارد مانند صوم یوم عاشورا وجوه متعدد وجود دارد که عمده همان دووجهی بود که بیان شد. نظریه سوم در این زمینه نظریه آقای ضیاء قرار داده شد و بیان گشت که نظریه جدیدی نبود و در قسم دوم که نماز در حمام است خواهد آمد. این نظریه حمل کراهت بر اقل ثواباً و خلو امر از منقصت بود.

خدشه در استدلال فوق

این نظریه با مشکلاتی مواجه بود که در اینجا چند امر مثل آن موارد وجود دارد بلکه تنها یک امر است که صوم یوم عاشورا باشد، لذا نمی‌شود در اینجا حمل بر اقل ثواباً شود.

پاسخ از خدشه فوق

به این جواب داده‌اند لازم نیست که این مقایسه مصادیق امر واحد باشد، بلکه مقایسه چند امر است و شارع به ازای هرروز امر و خطابی مستقل دارد و مانند صلاة در حمام نیست. علی‌رغم این تفاوت‌ها باب مقایسه این دو نوع باز است. بنابراین برای هرکدام از این اوامر ثوابی پایه وجود داشته و در مواردی ثواب به اوج می‌رسد مثل ایام البیض و در مواطنی به حضاضت خود می‌رسد که امثال صوم یوم عاشورا است.

تنها فرق در تعدد یا وحدت مأمور به است.

ثمره بحث

ثمره بحث در اینجا ظاهر می‌شود که ممکن است فردی در طول سال چند روز روزه بگیرد، این مقایسه به او برای رسیدن به ثواب بیشتر کمک می‌کند.

اتخاذ مبنا

اما درواقع معنای صحیحی برای استدلال فوق و گشودن باب مقایسه در اینجا وجود ندارد.

ملاحظات بر استدلال فوق

ملاحظه اول

در اینجا چند ملاحظه وجود دارد، ملاحظه اول این است که صوم یوم تاسوعا و عاشورا، ظهور در اقل ثواباً ندارد بلکه ظاهر آن نوعی منقصت است. لذا نظریه بیان‌شده با ظواهر ادله هم‌خوانی ندارد. لذا در صوم یوم عاشورا گفته می‌شود که این سه‌راه یا متساوی هستند و یا کلام مرحوم آخوند ارجح است، هرچند نیاز به تصرفی در ظاهر آن است ولی مئونه آن کمتر است. اما کسی راه اول و دوم را نپذیرفت، باید همه ظهورات را برداشته و قول سوم را اخذ کند.

ملاحظه دوم

نظریه حمل بر اقل کراهةً، در جای خود کبرویاً صحیح بوده و فاقد هرگونه اشکالی است.

ملاحظه سوم

شاید اقل ثواباً نتیجه تزاحمات باشد، یعنی در عرض مورد اول قرار نمی‌گیرد، بلکه شاید بتوان گفت اعم از آن است. لذا بین این دو ارتباطی وجود دارد، هرچند که با آن تساوی ندارد.

جمع‌بندی

بنابراین، در قسم اول چندین نظریه برای رفع اشکال وجود دارد که از میان آن‌ها سه نظریه در اینجا ذکر شد؛ نظریه مرحوم آخوند، نائینی و آقا ضیاء که در این میان کبرویاً حتی بیان آقای نائینی نیز می‌تواند صحیح باشد ولی باید میزان تصرفات در هرکدام موردبررسی قرار گیرد که خود کار فقهی بوده و نیازمند بررسی است.

مثالی دیگری از بحث

مثال‌های دیگری نیز برای این بحث وجود دارد که علی‌رغم 365 روز و خطاب، در روایات از صوم هرروز نهی شده است. در اینجا تزاحم نقش برجسته‌تری برای تزاحم قابل‌تصور است.

قسم دوم

در این قسم مرحوم آخوند چند بیان دارند که یک بخش از کلام ایشان، اقل ثواباً و بخش و راه‌حل دوم همان باب تزاحم است که نیازمند توقف زیادی در این زمینه نیست.