درس اصول فقه استاد علیرضا اعرافی

موضوع: نهی در عبادات/ نهی تنزیهی در توصلیات/ عدم سازگاری نهی با مقربیت یا امر

نهی در عبادات

نهی تنزیهی در توصلیات

عدم سازگاری نهی با مقربیت یا امر

در نهی در عبادات گفته شد که مرحوم آخوند آن را به قسم تقسیم نمودند، آراء در این زمینه مطرح شد و دیروز گفته شد که نهی تنزیهی را در جای خود می‌توان حفظ نمود و عبادت به صحت خود باقی باشد. در قبال توصلیات می‌توان این سؤال این را مطرح نمود که نهی تنزیهی ناسازگاری آن با اصل وجود امر است یا مقربیت؟

آراء در این باب

کلمات در این زمینه تردد دارد. در کلمات گاهی بر وجه مقربیت تأکید شده است که قوام عبادت به مقربیت است. برخی روی این نکته نیز تمرکز داشته‌اند اما در برخی کلمات دیگر ناسازگاری به ریشه‌ای عام‌تر یعنی امر برگردانده شده چراکه امر با نهی به‌عنوان دو حکم متضاد قابل‌جمع نیستند.

اتخاذ مبنا

حقیقت امر این است که هر دو نکته جای خود را داشته و نمی‌شود بحث را تنها به عبادت و مقربیت منحصر نمود گرچه آن نیز دارای اهمیت است. ازاین‌جهت است که توصلیات نیز در اینجا باید موردتوجه و بحث قرار گیرد. اما در عبادت این تعارض شدت بیشتری دارد.

لزوم تصرف در نهی

مفروض همه این مباحث این نکته است که نهی تنزیهی عبادت را فرونمی‌ریزد. یعنی امر پابرجا خواهد ماند و باید طرف مقابل آن معالجه گردد و حقیقت مطلب نیز همین است که نباید در امر تصرف نمود. بلکه باید دانست که مراد از نهی در اینجا چه بوده است. لذا امر در اینجا امری مسلم است.

لذا در روایات دلالتی وجود دارد که راه را برای عوض نمودن امر بسته است لذا تصرفی نزد هیچ‌کس در قبال امر و حمل آن بر مطلق یا مقید صورت نپذیرفته است. البته نظر ما این بود که تعارضی وجود ندارد که لازم به تصرف در یک‌طرف از امرونهی باشد.

فرق توصلیات و عبادات در این مقام

انواع توصلیات

در توصلیات فرقی با عبادات وجود دارد که توصلیات به دو قسم تقسیم می‌گردد؛

قسم اول

توصلیاتی که در آن اراده مولی تابع همان امر است. تا آنجایی که امر وجود دارد غرض موجود است و الا یا غرضی موجود نیست و یا ما بدان علم نداریم. مانند مواردی که امر شمول نداشته باشد که غرض نیز در آن مشخص نیست.

قسم دوم

اما قسم دوم اموری است که می‌دانیم شارع راضی به ترکان نیست و ممکن است که امر آن پیدا نشود و یا ازلحاظ فنی دچار مانعی گردد. اگر درجایی توصلی از نوع دوم باشد و نهی‌ای عارض شود و امر را بگیرد ولی ما چون غرض را می‌دانیم، غرض محفوظ خواهد ماند هرچند که نهی در اینجا نهی تنزیهی باشد. این نیز امری است که در ورای ذهن افرادی که توصلی را از تعبدی در اینجا جدا نموده‌اند ممکن است وجود داشته باشد.

البته شواهدی در اینجا وجود دارد که در اینجا بین امرونهی تضادی وجود ندارد.

رابطه اقوال سه‌گانه

نکته دیگری در اینجا وجود دارد که آیا بین روش‌های بیان‌شده (سه قول مطرح‌شده از طرف آخوند، مشهور و نائینی) حالت طولی وجود دارد یا حالت عرضی؟

اتخاذ مبنا

به نظر می‌رسد این سه‌راه در عرض واحد قرار ندارند. لذا رابطه موجود دراین‌بین ولی است و شاید در این میان روش مشهور اولی باشد. این طولیت بر دو مقدمه استوار است. چراکه تصرف در نهی تنزیهی در نظر مشهور از مئونه کمتری برخوردار است، برخلاف نظریه آخوند.

لذا تصرفات موجود در نظریه آخوند و نائینی از نظریه مشهور بسیار بیشتر خواهد بود. و باوجود نظریه مشهور چندان نوبت به اخذ سایر نظریات نمی‌رسد.

مجازیت در اقوال سه‌گانه

نکته دیگری که باید موردتوجه قرار گیرد که در سه قسم بیان‌شده نهی بر حقیقت خود باقی خواهد ماند یا مجاز خواهد بود؟ و در فرض مجاز باید اقرب المجازات گرفته شود یا دوری یا نزدیکی مجازات توفیری ندارد؟ و یا اینکه یکی از این اقوال حقیقت است؟

لذا یا به خاطر حقیقت بودن قول مشهور و یا اقرب المجاز بودن آن، اولی خواهد بود.

اتخاذ مبنا

اما نظر ما مبنی بر حقیقت بودن آن است، مگر اینکه قرینه خاصی برخلاف آن وجود داشته باشد. البته اگر نظریه‌ای را که گفتیم دیگر نیازی بر این امور نخواهد بود و می‌تواند مستقیماً آن را اخذ نماید.