موضوع: امر به معروف و نهی از منکر/ دلیل قرآنی

حکم اولیه امر و نهی در واجبات و محرمات/ادله

در بحث امر به معروف و نهي از منكر كه از مهم‌ترين روش‌هاي تعليم و تربيت اسلامي است وارد بيان ادله شديم كه چند دليل عقلي بررسي شد و در بررسي آنها ملاحظه كرديد كه بر خلاف آنچه كه غالباً مي‌گويند اين دلائل عقلي چندان بردي ندارد ديديم برد في الجمله به شكل مناسبي دارد و با قطع نظر از ادله لفظيه، آن ادله مداليل خوب و روشني داشت، گرچه اطلاقي نداشت، بعد وارد ادله نقلي شديم كه در ادله نقلي ابتدا آيات را بررسي مي‌كنيم.

ادله نقلی/ ادله خاصه «امر به معروف و نهی از منکر»

آيه 104 سوره آل عمران

اولين آيه‌اي كه بحث آن را شروع كرديم آيه شريفه 104 سوره آل عمران بود كه از سور مدنيه است و اينكه در سور مكيه هم نام و نشاني از اين قصه است يا نيست در بررسي آيات بعدي روشن خواهد شد. آيه 104 كه از غرر آيات شريفه قرآني است و در حوزه مسائل قاعده ارشاد، قاعده تربيت، قاعده امر به معروف و نهي از منكر جايگاه بسیار رفيعي دارد آيه شريفه «وَ لْتَكُنْ مِنْكُمْ أُمَّة يَدْعُونَ إِلَى الْخَيْرِ وَ يَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ يَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْكَرِ وَ أُولئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُون‌» در ذيل اين آيه شريفه جهاتي را بحث مي‌كنيم تا نتيجه انطباق آن با اينجا روشن شود.

مفهوم «يَدْعُونَ»

دعوت در این آیه شمول دارد؛

    1. دعوت ابتدائي؛ به این معنا كه ابتدائاً فرا بخواند؛

    2. هم دعوت در مواردی كه شخص به طرف گناه ميرود يا در حال ارتكاب گناه يا در حال ترك واجب است.

شمول «يَدْعُونَ» بر روش‌هاي تعليم و تربيت اسلامي

به اين دليل است كه دعوت يا مطابقتاً يا بالالتزام هم قاعده ارشاد را دربرمي‌گيرد، اينكه به شخص آگاهي دهد، هم قاعده تربيت و تزكيه را دربر مي‌گيرد و هم امر به معروف و نهي از منكر را شامل می‌كند يا به شكل ارتكاب معصيت يا ترك واجب و او وقتي مي‌گويد بكن و نكن اين دعوت آن را شامل مي‌شود، بنابراين «يَدْعُونَ إِلَى الْخَيْرِ» مفهوم عامي است.

ذكر خاص بعد العام

«وَ يَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ يَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْكَرِ» با دو عنايت ذكر خاص بعد العام است؛

    1. مفروض در امر و نهي اين است كه شخص در حين ارتكاب يا در شرف معصيت است، اين را بعد بحث ميكنيم؛

    2. در امر و نهي تأكيد شده است كه بار فرماني در آن وجود دارد «وَ يَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ يَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْكَرِ» هم نبود «يَدْعُونَ إِلَى الْخَيْرِ» ميگويد جايي كه كسي گناه ميكند يا مرتكب معصيت يا ترك واجب ميشود ميگويد أدعوهُ إلي الخير، «وَ مَنْ أَحْسَنُ قَوْلاً مِمَّنْ دَعا إِلَى اللَّهِ وَ عَمِلَ صالِحاً» شرايط امر به معروف و نهي از منكر را نيز شامل ميشود يعني وضع امر به معروف و نهي از منكر را نيز دربرميگيرد و لذا اين احوال مختلف كه كسي نميداند يا ميداند ولي بايد ترغيب شود تا انجام دهد يا اينكه ميخواهد بازداشته شود، در همه اينها دعوت إلي الخير صدق ميكند.

مفاهیم «الْخَيْرِ و مَعْرُوفِ و ْمُنْكَرِ»

نكته كلي در مفاهیم «الْخَيْرِ و مَعْرُوفِ و ْمُنْكَرِ» وجود دارد و آن نكته كلي در اين سه واژه اين است كه خير و معروف، خير و معروف عقلايي و عرفي را دربرمي‌گيرد ولي با تصرفاتي كه شرع كرده است، منكر هم همين طور است.

نكته مهم ديگري نيز در خير وجود دارد و آن اين است كه خير در اينجا اطلاق دارد از لحاظ اينكه خير و معروف و منكر، چه خير و معروف و منكر اعتقادي باشند، چه روحي و رواني و خلقي باشند، چه عملي باشند، شمول خیر در این موارد روشن است.

شمول خیر در واجبات ومستحبات

نكته‌اي كه در بند هفتم مي‌خواهيم عرض كنيم اين است كه سوالي كه در اينجا وجود دارد اين است كه اين خير و معروف و اينها آيا مستحبات را هم شامل مي‌شود يا خير؟

در منكر ممكن است بگوييم مكروهات را دربرنمي‌گيرد، اما در خير و معروف ظهوراوليه آن روشن است كه خير و معروف الزامي و غير الزامي را دربرمي‌گيرد. ممكن است كسي بگويد منكر نيز آنها را دربرمي‌گيرد ولي در منكر يك مقدار جاي تأمل است و كسي ممكن است بگويد مكروهات را دربرنمي‌گيرد ولي خير و معروف مطلق واجبات و مستحبات را شامل مي‌شود.

در آن‌صورت فرمول تعارض صدر و ذيلي در این مورد نیز جاری است زیرا اينجا «وَ لْتَكُنْ» امر و ظاهر در وجوب است و خير و معروف مطلقند و مستحبات را شامل می‌كند، اين دو ظهور را نمي‌توانيد تحفظ كنيد؛ يا بايد بگوييد «وَ لْتَكُنْ» دلالت بر وجوب ندارد و اصلاً اين آيه يك تكليف رجحان مطلق دعوت به كل خيرات و امر به كل معروفات را دربرمي‌گيرد، يا اينكه بايد بگوييد اين الزام در آن است و دست از آن ظهور برداريد و بگوييد در اينجا مقصود از خير و معروف واجبات اعم از اعتقادي يا عملي و اخلاقي و امثال اينها است.

در تمام اينگونه موارد هم تعارض دو ظهور مي‌شود كه بايد أقوی الظهورين را مقدم داشت و هيچ قاعده كلي ندارد و در هر موردي بايد ببينيم ظهور آنجا چيست.

ادله ظهور «خیر» در واجبات

به نظر مي‌آيد كه ظهور وجوب و الزام مقدم است، به چند شاهد؛

    1. لحن و سياق آيه «وَ لْتَكُنْ مِنْكُمْ أُمَّة يَدْعُونَ إِلَى الْخَيْرِ» وقتي كه انسان نگاه كند قوّت بيشتري در «وَ لْتَكُنْ» ميبيند.

    2. آیه شامل عبارت «وَ يَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْكَرِ» است و شمول منكر بر مكروهات خيلي واضح نيست و شايد اظهر در همان محرمات باشد و در این صورت تناسب آن با الزام بيشتر است.

    3. رواياتي كه ذيل اين آيه آمده است، از جمله روايت مَسْعَدَه بْنِ صَدَقَه ، آن روايات ظاهرش اين است كه اين آيه تكليف الزامي را ميگويد، آن روايت شريفهاي كه ذيل اين آيه است در نورالثقلين آمده، شايد هم در كافي از كافي نقل شده است، آن هم ظهورش اين است كه حكم، حكم الزامي است.

اينها مجموعه شواهد است كه تقويت مي‌كند كه اين آيه از آيات دالّ بر الزام است، چون اگر نتوانيم اين ظهور را مقدم بداريم آن‌وقت آيه از برد الزامي ساقط مي‌شود چگونه نتوانيم؟ به يكي از اين دو حالت؛ يا اينكه بگوييم اين تقدم ندارد يعني اينكه بگوييم نه آن ظهور و آن طرف قوي‌تر است يا اينكه اگر ترديد هم بكنيم در اينكه اين ظهورها چگونه است باز هم نتيجه تابع اخص مقدمات است و از آيه نمي‌شود الزام استفاده كرد و شبيه يكي دو آيه بعدي مي‌شود كه مطلق رجحان را مي‌گويد. اين مي‌شود آيه الزامي بنابر تقديم اين ظهور كه به ذهن مي‌آيد اين خيلي قوي‌تر است، در آن‌صورت اگر اين باشد آن‌وقت در آيات امر به معروف و نهي از منكر كلش دو گروه مي‌شود؛ بعضي مثل اين آيه دالّ بر وجوب است در محدوده واجبات و محرمات ولي بعضي از آيات امر به معروف و نهي از منكر كه بعد خواهيد ديد قاعده عام‌تري را مي‌گويد؛ رجحان امر و نهي در مطلق خوبي‌ها و بدي‌ها، قبلاً هم گفتيم دو قاعده داريم، از عقل نيز در اين دو قاعده استفاده مي‌شد و لذا در قرآن نيز همين طور است، قاعده خيلي عمومي داريم كه در آيات بعد مي‌بينيم كه مستحبات و مكروهات را دربرمي‌گيرد و روي امر و نهي و در همه خوبي‌ها و بدي‌ها رجحان مي‌آورد، ولي اگر ظهور وجوب اين آيه را مقدم بدانيم جزء گروهي مي‌شود كه قاعده خاص‌تري را دربرمي‌گويد، مي‌گويد در واجبات و محرمات الزام وجود دارد.

مصادیق امر و نهی

امر و نهيي كه در اين آيه به كار رفته است با قطع نظر از روايات و ادله آينده، ظاهر اين دليل اين است كه امر و نهي شامل بيانات قوليه يا ما يقومُ مقامَ القول مي‌شود، يعني امر و نهي شامل آن جايي مي‌شود كه قول يا ما يقومُ مقام القول را در مقام بعث و زجر به كار ببرد، اين امر و نهي است، آن وقت آن چيزهايي كه دروني است مثل رضا و اينها، اگر جزء مراتب امر به معروف و نهي از منكر در نظر بگيريم داخل در اين نيست، رضا و عدم رضاي قلبي داخل در امر و نهي نيست اما بالاتر از رضا مثل اشاره و صورت و چهره و لفظ و اينها مشمول اين است و حتي آن اعمالي كه به نيت عمل انجام مي‌دهد به عنوان مبرز بعث و زجر، اينها مشمول امر و نهي است، حال يا به لفظ امر و نهي اينها را دربرمي‌گيرد، يا به تنقيح مناط آنها را نيز دربرمي‌گيرد، اما خود عمل بدون اينكه در مقام اين باشد كه با او ابراز بعث و زجر كند آن را دربرنمي‌گيرد.

بنابراين امر و نهيي كه در آيه آمده است اگر هيچ دليل ديگري هم نداشته باشد به شمول لفظي يا اگر هم لفظ بگويد امر يعني فقط گفتار، با شمول تنقيح مناطي آنجايي را شامل مي‌شود كه با چهره و حركات و اشارات ابراز بعث و زجر بكند يا اينكه با كلام و سخن يا با رفتاري كه با آن ابراز بعث و زجر مي‌كند، همان هولي كه مي‌دهد يا دست او را مي‌گيرد، همه اينها را شامل مي‌شود.

دو چيز در دو طرف طيف وجود دارد كه لفظاً يا مناطاً مشمول اين دليل نمي‌شود؛

    1. رضايت و كراهت قلبيه است، اگر بگوييم آن امر به معروف و نهي از منكر به حساب ميآيد، آن دليل خاص ميخواهد و از اين نميشود استفاده كرد

    2. عمل بازدارندگي ولو در مقام بعث و زجر اعتباري نباشد، بگوييم آن هم از مراتب امر به معروف و نهي از منكر است، آن وقت آن هم با اين درست نميشود و بايد دليل ديگري داشته باشيم، حال آن دليل ديگر ممكن است به نحو حكومت امر و نهي را توسعه مفهومي دهد، ممكن است اين را هم توسعه مفهومي ندهد و در كنار اين به طور مستقل دليل شود كه مشهور ميگويند آن ادلهاي كه عمل و رفتارها را به جاي امر به معروف و نهي از منكر قرار ميدهد ادله حاكم است اين مفاهيم را توسعه ميدهد ولي كسي مثل مرحوم استاد آقاي تبريزي رحمه الله عليه ميفرمودند آن توسعه مفهومي امر و نهي نميدهد و خود حكم مستقل است كه اينها را در آينده بحث ميكنيم. ولي اصل اين است كه شمول اين در همان محدوده اي است كه اشاره شد.

جمع‌

اين آيه دلالت بر وجوب مي‌كند،

    1. ظهور آن با آن قرينه لبيهاي كه دارد همان وجوب كفايي است

    2. مراتب امر به معروف و نهي از منكر را نيز دربرميگيرد جز در دو حالتي كه عرض كرديم

    3. همه واجبات و محرمات هم اعم از اعتقاد و خلقي و عملي را نيز دربرميگيرد

    4. البته باطن آيه علاوه بر تكليف عمومي مكلفين تكليفی خاص براي علما و حكومت بيان ميكند چون اين در روايات آمده بود، يعني بعدها خواهيم گفت امر به معروف و نهي از منكر يك لايه عمومي دارد ولي يك لايه علمايي دارد و يك لايه حكومتي نيز دارد و آنها در باطن اين آيه به خاطر رواياتي كه ذيل آن است وجود دارد ولي آن روايات در حدي نيست كه ظهور آيه را عوض كند، فقط لايههاي ديگر را بيان ميكند.

آیه 110 سوره آل عمران

«كُنْتُمْ خَيْرَ أُمَّة أُخْرِجَتْ لِلنَّاسِ تَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ تَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْكَرِ وَ تُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَ لَوْ آمَنَ أَهْلُ الْكِتابِ لَكانَ خَيْراً لَهُمْ مِنْهُمُ الْمُؤْمِنُونَ وَ أَكْثَرُهُمُ الْفاسِقُون»[1] به اين آيه شريفه نيز براي بحث امر به معروف و نهي از منكر تمسك شده است.

مفهوم «كُنْتُمْ»

يك نكته در اين آيه «كُنْتُمْ» است؛ كه در مورد آن دو احتمال در تفاسیر داده شده است؛

    1. يكي اينكه كنتم «خَيْرَ أُمَّة» بار زماني خاصي دارد كه ناظر به آغاز پيدايش امت است، «كُنْتُمْ خَيْرَ أُمَّة» يعني نخستين هستههاي اسلامي و تمدن اسلامي و امت اسلامي كه در جزيره العرب پيدا شد و «أُخْرِجَتْ لِلنَّاسِ» هم اين را تأييد ميكند يعني گويا زمانه شكل ديگري بود و تمدن بشري طور ديگري بود، از دل اين جامعه يك امت برتري برخاست و ناظر به سابقونَ السابقون است، اين يك احتمال است كه مرحوم علامه طباطبايي اين را تقويت كردند.

    2. اما احتمال ديگري كه غالب مفسرين ميگويند اين است كه كنتم خير أمهٍ كار به بار زماني ناظر به آن عصر به طور خاص ندارد، همه امت را شامل ميشود، كل امت را من البدو إلي الختم دربر ميگيرد، اين امت امتي است كه «أُخْرِجَتْ لِلنَّاسِ» با اين ويژگيها.

اين يك بحث است كه اولي همين دومي است، «كُنْتُمْ خَيْرَ أُمَّة أُخْرِجَتْ لِلنَّاسِ» شاهد آن اين است كه هر زماني مي‌شود گفت اين امت «كُنْتُمْ خَيْرَ أُمَّة أُخْرِجَتْ لِلنَّاسِ» اين به نحو قضيه حقيقيه و كلي است و همه را دربرمي‌گيرد، اين اظهر است.

مفهوم «أُمَّة»

مقصود از امت در اينجا با آيه قبل تفاوت دارد، اينجا ظاهر امت همه امت است، يعني امت اسلامي من حيث المجموع بهترين امت است كه أُخْرِجَتْ لِلنَّاسِ. البته در باطن مسئله اين است كه خيريت اين مجموع به لحاظ همه نيست، به لحاظ چهره‌هاي برتر است و حتي ممكن است به لحاظ خود ائمه معصومين و اوليا پاك و مطهر است اما در عين حال مانعي ندارد كه مجموع من حيث‌المجموع را مي‌گويد برتر است، گاهي اين برتري به شكل استغراق است يعني همه تك تك آن ملاك برتري را دارند، گاهي اينطور نيست و در جمعي كه وجود دارد، كل را مي‌گويد برتر است، ظاهر در اينجا اين است كه امت اينجا كل و مجموع را مي‌گويد و مجموع من حيث المجموع است و ملاك برتري البته در جميع نيست. اين هم ظاهر آيه است و برخلاف آیه «وَ لْتَكُنْ مِنْكُمْ أُمَّة يَدْعُونَ إِلَى الْخَيْرِ» که ممكن بود بگوييم مقصود طائفه خاص است اما اينجا مقصود از امت، مجموع امت می‌

مفهوم «كُنْتُمْ خَيْرَ أُمَّة أُخْرِجَتْ لِلنَّاسِ»

«كُنْتُمْ خَيْرَ أُمَّة أُخْرِجَتْ لِلنَّاسِ» مي‌گويد بهتري و سود و برتري اين امت براي مردم است، اين يعني چه كه شما بهترين امتي هستيد كه أخرجت للناس؟ يعني در واقع للناس يعني چه؟

    1. گاهي ميگوييم خير أمه أخرجت للناس، للناس اينجا يعني در واقع همان معناي في الناس دارد يعني در مجموعه بشريت شما قلهها هستيد و برترينيد.

    2. گاهي ميگوييم در لام معناي نفعيت وجود دارد و معناي في الناس نيست و للناس است.

اگر اين دومي باشد آن وقت نفع آن براي همه مردم يعني چه؟ يعني ناس هم مطلق است. در اينجا بايد يكي از اين احتمالات را بگوييم؛

    1. يك احتمال اين است كه بگوييم بنابر اينكه لام را براي نفع بگيريم اين است كه للناس بودن و نفع آن از حيث اين است كه خود شما گروهي از مردم هستيد، نفع كه برديد يعني في الجمله ناس نفع بردند كه اين كمي خلاف ظاهر است.

    2. احتمال دوم اين است كه اين نفع واقعاً براي همه مردم است، چرا؟ براي اينكه رواياتي داريم كه اصلاً با ظهور اسلام و به بركت اين امت يك سلسله عذاب هايي كه در امم سابقه بود از كل بشريت برداشته شد.

بنابراين سه احتمال شد؛

    1. يكي اينكه مقصود از للناس در اينجا في الناس باشد.

    2. يكي اينكه نفع باشد اما نفع براي في الجمله.

    3. سوم هم اينكه نفع براي عموم است و مصداق اين نفع است، عمومش هم همان دفع بعضي از عذابهاي دنيوي است.

    4. خير أمه أخرجت للناس خير و نفع شأني است، براي همه است ولي شأني است براي اينكه با سخن و كلام شما ديگران هم هدايت ميشوند.

ممكن است اين هم باشد ولي شايد اشاره‌اي به آن نكته هم داشته باشد، مخصوصاً آن نكته‌اي كه عرض كردم با اينكه آن تأمرون بالمعروف و تنهون عن المنكر يك حالت استقلال هم داشته باشد با آن نيز ارتباط دارد. شايد در جمله بعدي نيز دوباره به اين نكته برگرديم.