درس خارج فقه استاد اشرفی

موضوع: حکم ملاقی با متنجّس / برّرسی فقه الحدیث صحيحة عيص بن قاسم/

بحث در روایاتی بود که برای قول به عدم تنجّس ملاقی با متنجّس، بدان تمسّک شده است برخی از این روایات در بحث دیروز به عرض رسید و در بحث امروز به برّرسی روایات دیگر در این جهت می‌پردازیم قبل از برّرسی این روایات، نظرات فقها را در فقه الحدیث صحیحه عیص بن قاسم نقد و برّرسی می‌کنیم و اما متن روایت:

صحيحة العيص بن قاسم: عَنْهُ عَنْ صَفْوَانَ عَنِ الْعِيصِ بْنِ الْقَاسِمِ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ عَنْ رَجُلٍ بَالَ فِي مَوْضِعٍ لَيْسَ فِيهِ مَاءٌ فَمَسَحَ ذَكَرَهُ بِحَجَرٍ وَ قَدْ عَرِقَ ذَكَرُهُ وَ فَخِذَاهُ؟ قَالَ يَغْسِلُ ذَكَرَهُ وَ فَخِذَيْهِ قال: و سألته عمن مسح ذكره بيده ثم عرقت يده فأصابه ثوبه يغسل ثوبه؟ قال: لا».[1]

این روایت دو بخش دارد:

در صدر این روایت راوی از امام سؤال نمود درباره مردی که بول کرده و چون دسترسی به آب نداشته برای این که بول به لباس یا بدنش ملاقات نکند آلت خود را با سنگ خشک کرده ولی آلت و ران‌های او عرق کرده است «آیا این امر موجب سرایت نجاست به بدن یا لباس او می‌شود یا خیر؟» امام فرمود: باید آلت و ران‌های خود را تطهیر کند این کلام ظهور دارد در اینکه متنجّس موجب تنجّس غیر می‌شود زیرا حکم به تطهیر ران فرد از این جهت بوده که ملاقات با آلت متنجّس نموده است.

در ذیل روایت راوی مجدداً سؤال نمود که اگر فرد دست خود را به آلتش بزند و بعد دستش عرق کند و به لباسش اصابت ‌کند آیا تطهیر لباس لازم است یا خیر؟ امام فرمود: لازم نیست. این کلام به عکس مفاد صدر روایت، ظهور دارد در این که متنجّس موجب تنجّس غیر نمی‌شود زیرا امام حکم به عدم لزوم تطهیر لباسی نمودند که با دست متنجّس ملاقات کرده است.

نظر استاد مرحوم شیخ حسین حلی ره.

مرحوم استاد شیخ حسین حلی ره می‌فرماید: بر فرضی که قبول کنیم ذیل روایت دلالت دارد بر این که متنجّس موجب تنجّس غیر نمی‌شود لکن صدر روایت دلالت دارد بر این که متنجّس موجب تنجّس غیر می‌شود در نهایت چون صدر و ذیل با هم تنافی دارند این روایت از حجیت ساقط می‌شود و قابل برای استناد نخواهد بود و اگر کسی بگوید این روایت در اصل دو روایت بوده است باز هم به جهت تعارض مفاد آن دو روایت، هر دو از حجیت ساقط می‌شوند.

برداشت مرحوم حاج آقا رضای همدانی از روایت مزبور.

مرحوم حاج آقا رضای همدانی معتقد است که صدر و ذیل این روایت به هیچ عنوان با هم تنافی ندارند زیرا مورد سوال در صدر روایت ملاقی با عین نجس است که حکم به لزوم اجتناب از آن شده و در ذیل مورد سوال ملاقات با شیء متنجّس است که حکم به عدم تنجّس ملاقی با آن شده است.

توضیح ذلک: در صدر روایت راوی از امام سؤال نمود درباره مردی که بول کرده و چون دسترسی به آب نداشته آلت خود را با سنگ خشک کرده است در ادامه می‌گوید: «وَ قَدْ عَرِقَ ذَكَرُهُ وَ فَخِذَاهُ» «واو» در این جمله، حالیه است که با تاکید به کلمه «قد» ذکر شده است و معنای آن این است که آن فرد آلت خود را خشک کرده در حالی که قبل از آن، آلت و رانش مرطوب به عرق بوده و ران فرد با آلتش ملاقات کرده است در این فرض حکم به نجاست علی القاعده است زیرا ران عرق دارِ فرد با خود بول ملاقات کرده و هر دو هم مرطوب به رطوبت مسریّه بوده‌اند بنابراین این جمله تنافی با ذیل روایت ندارد زیرا سوال راوی در ذیل در فرضی بوده که لباس با دست متنجّس به بول ملاقات کرده سپس دست او عرق کرده و با پیراهنش ملاقات کرده است و دست اگر چه با آلت ملاقات کرده ولی خود بول با پیراهن ملاقات نکرده است و متنجّس هم موجب نجاست ملاقی نمی‌شود.

بیان استاد اشرفی

در ذیل روایت، راوی سؤال نمود از کسی که دست خود را به آلت زده و دستش عرق کرده و سپس به لباسش اصابت کرده است آیا تطهیر این لباس لازم است یا خیر؟ امام فرمود: تطهیر لازم نیست در اینجا حکم به عدم لزوم تطهیر معلوم نیست از این جهت بوده که ملاقی با متنجّس نجس نمی‌شود بلکه شاید از این جهت بوده که معلوم نبوده که آیا همان موضعِ دست که با بول اصابت کرده ملاقات با لباس کرده یا بخش طاهر دست ملاقات با لباس کرده است و از این جهت حکم به عدم تطهیر نموده است و راوی هم نگفت که موضع متنجّس دست با لباس ملاقات کرده است بنابراین تمسّک به ذیل روایت هم در ما نحن فیه قابل برای مناقشه است.

عَنْ أَبِي عَلِيٍّ الْأَشْعَرِيِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الْجَبَّارِ وَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ يَحْيَى عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ جَمِيعاً عَنِ الْحَجَّالِ عَنْ ثَعْلَبَةَ عَنْ حَفْصٍ الْأَعْوَرِ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِي عَبْدِ اللَّهِ الدَّنُّ يَكُونُ فِيهِ الْخَمْرُ ثُمَّ يُجَفَّفُ يُجْعَلُ فِيهِ الْخَلُّ قَالَ نَعَمْ. [2]

راوی سوال نمود از ظرف بزرگی که در آن سابقاً خمر بوده و بعد از خارج کردن خمر و خشک کردنش در آن سرکه ریخته‌اند «آیا سرکه‌ها نجس شده است یا خیر؟» امام فرمود: اشکالی ندارد از این روایت استفاده می‌شود که ظرف متنجّس به خمر موجب تنجّس ملاقی با آن «که در روایت سرکه باشد» نمی‌شود.

جواب: ممکن است مورد سوال راوی ظرفی بوده که بعد از تطهیر و خشک شدن، در آن سرکه ریخته‌اند موید این کلام موثقه عمار است که در آن حکم به لزوم تطهیر قبل از ریختن سرکه در آن ظرف شده است:

مُحَمَّدُ بْنُ يَعْقُوبَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ يَحْيَى عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ الْحَسَنِ عَنْ عَمْرِو بْنِ سَعِيدٍ عَنْ مُصَدِّقِ بْنِ صَدَقَةَ عَنْ عَمَّارِ بْنِ مُوسَى عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنِ الدَّنِّ يَكُونُ فِيهِ الْخَمْرُ هَلْ يَصْلُحُ أَنْ يَكُونَ فِيهِ خَلٌّ أَوْ مَاءٌ أَوْ كَامَخٌ أَوْ زَيْتُونٌ قَالَ إِذَا غُسِلَ فَلَا بَأْسَ وَ عَنِ الْإِبْرِيقِ وَ غَيْرِهِ يَكُونُ فِيهِ خَمْرٌ أَ يَصْلُحُ أَنْ يَكُونَ فِيهِ مَاءٌ قَالَ إِذَا غُسِلَ فَلَا بَأْسَ وَ قَالَ فِي قَدَحٍ أَوْ إِنَاءٍ يُشْرَبُ فِيهِ الْخَمْرُ قَالَ تَغْسِلُهُ ثَلَاثَ مَرَّاتٍ سُئِلَ يُجْزِيهِ أَنْ يُصَبَّ فِيهِ الْمَاءُ قَالَ لَا يُجْزِيهِ حَتَّى يَدْلُكَهُ بِيَدِهِ وَ يَغْسِلَهُ ثَلَاثَ مَرَّاتٍ. [3]

ضمن این که این روایت ممکن است جزء آن دسته از روایاتی باشد که حکم به طهارت خمر نموده و محقّق اردبیلی طبق آن روایات حکم به طهارت خمر نموده است این دسته از روایات معارض است با روایتی که حکم به نجاست خمر نموده است و از این جهت قابل استناد نیست علاوه بر این که امکان حمل این دسته از روایات بر تقیه هم وجود دارد زیرا طهارت خمر موافق با قول عامه است بنابراین این روایت نمی‌تواند دلیل بر این باشد که هر متنجّسی به طور کلی «چه ملاقات با خمر کرده باشد چه غیر خمر» موجب تنجّس ملاقی آن نمی‌شود از مناقشاتی که در این روایت نمودیم معلوم می‌شود که تمسّک به روایت ذیل هم صحیح نیست و قابل برای مناقشه است:

وَ عَنْهُ عَنْ «أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ» رَفَعَهُ عَنْ حَفْصٍ الْأَعْوَرِ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِي عَبْدِ اللَّهِ إِنِّي آخُذُ الرَّكْوَةَ فَيُقَالُ إِنَّهُ إِذَا جُعِلَ فِيهَا الْخَمْرُ وَ غُسِلَتْ ثُمَّ جُعِلَ فِيهَا الْبُخْتُجُ كَانَ أَطْيَبَ لَهُ فَنَأْخُذُ الرَّكْوَةَ فَنَجْعَلُ فِيهَا الْخَمْرَ فَنُخَضْخِضُهُ ثُمَّ نَصُبُّهُ فَنَجْعَلُ فِيهَا الْبُخْتُجَ قَالَ لَا بَأْسَ بِهِ.[4]