درس خارج فقه استاد اشرفی

موضوع: ممنوعیت همراه داشتن شیء نجس در حال نماز.

قال السیّد ره فی العروه: يشترط في صحّة الصلاة واجبة كانت أو مندوبة إزالة النجاسة عن البدن...و اللباس... و يلحق باللباس على الأحوط اللحاف الّذي يتغطّى به المصلّي مضطجعاً إيماءً، سواء كان متستّراً به‌ أو لا و إن كان الأقوى في صورة عدم التستّر به بأن كان ساتره غيره عدم الاشتراط.

پتو و لحافی که مريض خود را به وسیله آن پوشانيده و در آن به اشاره نماز مى‌خواند، در لزوم رعایت طهارت، ملحق به لباس است خواه از آن پتو به عنوان ستر عورت استفاده شود یا نشود، اگر چه در فرض دوّم كه لحاف به عنوان ساتر نباشد و از آن تنها برای گرم کردن و مانند آن استفاده شود، اقوى عدم اشتراط طهارت پتو است.

فقها طهارت بدن و لباس مصلّی را شرط صحت نماز دانسته‌اند به استناد روایاتی که در باب 42 از ابواب نجاسات و ابواب بعد از آن و نیز در ابواب لباس مصلّی در کتاب الصلوه، ذکر شده است، طبق استقصایی که بنده در این روایات نمودم معلوم شد در این جهت فرقی نیست که آنچه مصلّی خود را به آن ‌پوشانده به عنوان ساتر باشد یا غیر ساتر و نیز فرقی نیست که بر آن عنوان لباس صادق باشد یا نباشد در همه صور آن، طهارت شرط صحت نماز است زیرا در بسیاری از روایات به طور مطلق منع از نماز در نجاسات مختلف مثل میته و خون شده است مثلا منع از نماز در میته به تعبیر «لا تصل الصلوه فی المیته» شده است و منع از خصوص ثوب متنجّس به میته و یا منع از خصوص ساتر متنجّس به میته نشده است تا اشتراط طهارت تنها مختص به چیزی باشد که بر آن اطلاق ثوب یا اطلاق ساتر می‌شود.

به عنوان مثال در برخی روایات آمده است که: «لَا تُصَلِّ فِي شَيْ‌ءٍ مِن المیته» در این روایت منع از همراه داشتن میته در نماز شده و به اطلاق شامل می‌شود حتی چیزی را که به عنوان لباس و ساتر همراه مصلّی نباشد و یا فرموده است: «فَأَمَّا السَّمُّورُ فَلَا تُصَلِّ فِيهِ»و یا فرموده است: «سئل عَنِ الصَّلَاةِ فِي جُلُودِ السِّبَاعِ؟ فَقَالَ لَا تُصَلِّ فِيهَا»و یا فرموده است: «لَا تَحِلُّ الصَّلَاةُ فِي حَرِيرٍ مَحْضٍ». خصوصا در برخی از روایات منع از نماز در مو و یا فضله حیوانات حرام گوشت «أَنَّ الصَّلَاةَ فِي وَبَرِ كُلِّ شَيْ‌ءٍ حَرَامٍ أَكْلُهُ فَالصَّلَاةُ فِي وَبَرِهِ وَ شَعْرِهِ وَ جِلْدِهِ وَ بَوْلِهِ وَ رَوْثِهِ وَ كُلِّ شَيْ‌ءٍ مِنْهُ فَاسِد» منع از نماز در مو و یا فضله این حیوانات یقیناً به جهت تلبس به آن‌ها نبوده است زیرا با این امور ثوب درست نمی‌شود پس معلوم می‌شود صرف وجود یکی از این نجاسات یا اجزای ما لا یاکل در حال نماز، مبطل نماز است.

در روایات اگر چه گاهی منع از تلبّس به نجاسات شده است مثل این که فرمود: «أَمَّا الْجُلُودُ فَارْكَبُوا عَلَيْهَا وَ لَا تَلْبَسُوا مِنْهَا شَيْئاً تُصَلُّونَ فِيهِ»[1] لکن در برخی از روایات منع از ثیاب متنجّس هم شده است مثل این که فرمود: «إِنْ كَانَ عَلِمَ أَنَّهُ أَصَابَ ثَوْبَهُ جَنَابَةٌ قَبْلَ أَنْ يُصَلِّيَ ثُمَّ صَلَّى فِيهِ وَ لَمْ يَغْسِلْهُ فَعَلَيْهِ أَنْ يُعِيدَ مَا صَلَّى»[2] صاحب قاموس می‌گوید: تلبّس اعم از تلبس بالثوب است زیرا در صدق عنوان تلبس فرقی نیست که لباس ساتر باشد یا نباشد لذا اگر همراه مصلّی پتو و یا روپوشی باشد تلبس به پتو یا لحاف صادق است ولی تلبس بالثوب بر آن صادق نیست با این بیان روایاتی هم که نماز را مشروط به عدم تلبس به نجس نموده این شرط شامل می‌شود هر آنچه همراه مصلّی است، اعم از عبا و قبا و لباده و عمامه و... لذا اگر کسی همه لباس‌هایش طاهر باشد و تنها عبا یا قبایی که روی لباس‌های خود پوشیده متنجّس باشد چنین کسی نمازش باطل است زیرا در این روایات مطلق تلبس شرط شده و اسمی‌از عنوان ساتر برده نشده است لذا در این جهت فرقی نیست که آنچه همراه مصلّی است و صلوه فیه بر آن صادق است به عنوان ساتر باشد یا غیر ساتر با این بیان شامل پتوی متنجّس که محل بحث ما است نیز می‌شود اگر چه به عنوان ساتر استفاده نشود بر این اساس مرحوم سید می‌فرماید: ملحق به لباس است در لزوم رعایت طهارت پتو و لحافی که مريض خود را به وسیله آن پوشانيده و در آن به اشاره نماز مى‌خواند، خواه آن پتو ساتر عورت باشد یا نباشد.

تا به اینجا کلام ایشان موافق بیان ما است مرحوم سید در ادامه مسأله کلامی‌را ذکر نموده که اکثر محشین به آن اشکال نموده‌اند ایشان می‌فرماید: در فرض دوّم كه لحاف به عنوان ساتر نباشد و از آن تنها برای گرم کردن استفاده شود، اقوى عدم اشتراط طهارت پتو است طبق این عبارت فرق است بین این که پتو به عنوان ساتر استفاده شود که در این صورت طهارت در آن شرط است و بین موردی که به عنوان ساتر استفاده نشود که در این صورت حکم به عدم لزوم طهارت پتو می‌شود این در حالی است که در روایات به طور مطلق نماز در این نجاسات منع شده است و طبق آن اگر مصلّی ستر عورت کند ولی لباس‌های روی آن مثل عبا و قبا یا پتو متنجّس باشد باز هم حکم به بطلان نماز او می‌شود.

اشکال مرحوم حکیم به مرحوم سید

این که فرمودید: اگر پتو به عنوان تستّر نباشد طهارت در آن شرط نیست این حکم اگر از این جهت است که در صورت عدم تستّر، ثوب بر آن صادق نیست در جواب می‌گوییم: در صورتی که پتو به عنوان ساتر هم نباشد باز هم به پتو اطلاق ثوب نمی‌شود بنابراین فرقی نیست که پتو به عنوان ساتر در نماز استعمال شود یا به عنوان غیر ساتر در هر دو صورت اطلاق ثوب به پتو نمی‌شود و عدم اطلاق ثوب در فرضی که تستّر نباشد نمی‌تواند منشا برای حکم به عدم اشتراط طهارت در پتو شود آری، اگر پتو را به نحوی به خود بپیچد که عرفاً بر آن لباس صادق باشد در این صورت می‌توان حکم به اشتراط طهارت در آن نمود نه موردی که چنین نباشد.

قال ره فی المستمسّک: حيثية التستّر ليس لها دخل في اشتراط الطهارة، لما سبق من عدم الفرق بين الساتر و غيره و حينئذ فإذا لم

يكن في صورة عدم التستّر به داخلا في اللباس الواجب فيه الطهارة، لم يكن داخلا فيه في صورة التستّر به أيضاً، كما هو الظاهر. نعم إذا كان ملتفاً فيه بنحو يصدق أنه صلى فيه وجبت طهارته و إلا فلا، للأصل.[3]

مناقشه مرحوم استاد شیخ حسین حلی

اصلاً لحاف جزء لباس نیست تا صحت نماز مشروط به طهارت آن باشد زیرا آنچه در نماز معتبر است طهارت لباس مصلّی است و چون پتو از دائره لباس خارج است طهارت در آن شرط نیست.

بیان مرحوم استاد خویی

در مسأله؛ چهار احتمال وجود دارد:

احتمال اوّل این که بگوییم: لحاف ملحق به لباس است و طهارت در آن مطلقا شرط است اعم از این که به عنوان ساتر استفاده شود یا به عنوان غیر ساتر چنان که مرحوم سید در صدر مسأله این قول را موافق با احتیاط دانسته است.

احتمال دوّم این که مطلقا قائل به عدم اشتراط طهارت در پتو شویم.

احتمال سوّم این که قائل به تفصیل شویم به این که اگر از پتو به عنوان ساتر استفاده شود طهارت در آن شرط است ولی اگر به عنوان ساتر استفاده نشود طهارت شرط نیست چنان که مرحوم سید این قول را در ذیل مسأله اقوی شمرده است.

احتمال چهارم آن است که بگوییم اگر فرد پتو را به طوری بر بدن خود بپیچد که بر آن لباس صادق باشد در این صورت طهارت در آن شرط است ولی اگر چنین نباشد یعنی پتو را در خود نپیچد بلکه فقط روی خود بیاندازد به طوری که لباس بر آن صادق نباشد در این صورت طهارت در آن شرط نیست مرحوم استاد خویی ره همین تفصیل اخیر را اختیار نموده و می‌فرماید: آنچه طهارت آن معتبر است طهارت لباس است بر این اساس اگر بر پتو لباس صادق باشد طهارت در آن شرط است و الا فلا «فقال ره: هو الأقوى عندنا إذ العبرة بطهارة اللباس لا الساتر و إن لم يكن لباسا».

توضیح ذلک: در پوشش عورت، دو دسته از روایات داریم:

دسته اوّل روایاتی است که به طور مطلق حکم به لزوم تستّر عورت از انظار مردم نموده است «نه فقط در حال نماز» تستّر در اینجا به هر نحوی حاصل شود و به هر نحوی که فرد مانع روئت ناظر محترم شود این امر امتثال می‌شود خواه تستّر بوسیله لباس باشد یا بواسطه برگ درختان یا دخول در آب یا دخول در اتاق خلوت یا بوسیله حائل قرار دادن دست و یا حتی بوسیله دخول در مکان تاریک ولو این که عریان باشد و لباسی هم بر تن نداشته باشد در همه این موارد «یصدق علیه انه تستّر» تستّر به این معنی بر هر زن و مردی در همه احوال واجب است.

دسته دوّم روایاتی است که حکم به تستّر در حال نماز نموده است تستّر در حال نماز در مقابل حالت عریان است چرا که در برخی از روایات وجود لباس در حال نماز شرط شده است که از این روایات فهمیده می‌شود تستّر باید بوسیله لباس باشد «یعنی تستّر ثوبی» طبق این بیان تستّر عورت در حال نماز بوسیله دست و یا دخول در محل تاریک و یا دخول در خانه‌ای که کسی در آن نیست، مجزی نیست و موجب بطلان نماز است با این بیان اگر کسی در زیر لحاف عریاناً نماز بخواند نمازش باطل است ولو این که لحاف طاهر باشد زیرا تستّر به معنای اوّل حاصل شده ولی تستّر به معنای دوّم که شرط صحت نماز است «تستّر ثوبی» حاصل نشده است لذا این تفصیلی مذکور «اگر پتو به عنوان ساتر باشد طهارت در آن شرط است و اگر به عنوان ساتر نباشد طهارت شرط نیست و نماز صحیح است» صحیح نیست زیرا در فرضی که پتو به عنوان ساتر باشد اگر پتو طاهر هم باشد نماز باطل است زیرا تستّر صلاتی حاصل نشده و تنها تستّر به معنی اوّل حاصل شده است.

و اما اگر مصلّی در زیر پتو تستّر به لباس طاهر داشته باشد نمازش صحیح است اگر چه لحاف روی او متنجّس باشد زیرا در نماز تستّر به لباس طاهر شرط است و بر پتو عرفاً تستّر ثوبی صادق نیست تا حکم به بطلان نماز کنیم زیرا پتو از چیزهایی است که همراه مصلّی است و در مباحث بعد خواهد آمد که المحمول النجس لا یوجب بطلان الصلوه[4] «نعم لو لبس اللحاف كما إذا لفّه على جسمه بطلت صلاته إذا كان نجسا سواء أ كان له ساتر طاهر أم لا، لصدق لبس النجس حينئذ» و آنچه در نماز معتبر است تستّر ثوبی در مقابل عریان بودن است بنابراین نماز در اتاق تاریک باطل است زیرا در نماز تستّر ثوبی شرط است در مقابل عریان بودن لذا چون لحاف ساتر محسوب نمی‌شود طهارت آن در حال نماز شرط نیست.

بیان استاد اشرفی

طبق بیانی که اوّل بحث نمودیم معلوم شد روایاتی که طهارت را در نماز شرط دانسته و به صورت «صلی فیه» آمده است این روایات شامل مواردی مثل عبا و قبا و انگشتر و پتو هم می‌شود و لازم نیست که حتما بر آن چیز، لباس یا ساتر صادق باشد و اگر همراه مصلّی یکی از نجاسات باشد «به استثنای انگشتر» طبعا نماز او باطل خواهد شد زیرا در بسیاری از روایات تنها منع از نماز در نجاسات شده و اسمی‌از ثوب برده نشده است تا اشتراط طهارت اختصاص داشته باشد به چیزی که بر آن ثوب صادق است طبق این بیان نماز همراه پتوی متنجّس باطل است زیرا صادق است بگوییم: صلی فی هذا اللحاف اعم از این که لحاف به عنوان ساتر استفاده شود یا غیر ساتر و اعم از این که عنوان لباس و ثوب بر آن صادق باشد یا نباشد.

خلاصه بیان، آن است که در اکثر روایاتی که در شرائط لباس مصلّی ذکر شده به صورت «صلی فیه یا یصلی فیه» مثل «صلی فی دبر ما لا یاکل لحه» یا «صلی فی المیته» یا «صلی فی الذهب» و نظائر آن آمده و معنای «فی» در این عبارات مصاحبه و همراه بودن است بنابراین آنچه مبطل نماز است «صلوه فی النجس» است و آن چه شرط است «صلوه فی الطاهر» است این عنوان اعم از لباس است و شامل پتو یا لحافی که مصلّی با آن نماز بخواند هم می‌شود اگر چه ساتر نباشد مثل این که روی سرش در حال نماز بیاندازد.