درس خارج فقه استاد اشرفی

موضوع: اشتراط طهارت در لباس یا در ساتر و یا در مطلق آنچه همراه مصلّی است.

شکی نیست در این که مرد در حال نماز باید عورتين خود را بپوشاند و طبق نظر برخی باید از ناف تا زانوی خود را بپوشاند و بر زن نیز لازم است تمام بدن خود را بپوشاند چرا که تمام بدن زن عورت محسوب می‌شود به استثنای گردی صورت و دستها تا بند دست و پاها تا مچ که پوشاندن این مقدار لازم نيست و چون یکی از شرائط صحت نماز، طهارت لباس و ساتر است از این جهت بحث شده که اگر مصلّی عورت خود را بوسیله پتو بپوشاند آیا طهارت پتو به عنوان ساتر لازم است یا خیر؟ اقوال در مسأله مختلف است:

بیان مرحوم استاد شیخ حسین حلی

لحاف به هیج عنوان جزء لباس محسوب نمی‌شود تا صحت نماز مشروط به طهارت آن باشد زیرا آنچه در نماز معتبر است طهارت لباس مصلّی است و چون به پتو و لحاف اطلاق لباس نمی‌شود وادلّه وجوب ستر منصرف از آن است طهارت درآن شرط نیست.

بیان مرحوم صاحب عروه

اگر مریض در حال نماز پتویی روی خود بیاندازد آن پتو هم به منزله لباس است و طهارت‌ در آن شرط است خواه به عنوان ساتر عورت از آن استفاده کند یا غیر ساتر، اگر چه در فرض دوّم كه از پتو به عنوان غیر ساتر استفاده شود اقوى عدم اشتراط طهارت است.

بسیاری از محشین عروه به این کلام سید اشکال کرده‌اند که ساتر و غیر ساتر بودن میزان در اشتراط طهارت نیست بلکه معیار لباس مصلّی است که مشروط به طهارت است چه آن لباس ساتر عورت باشد یا نباشد بر این اساس اگر فردی ساتر او طاهر باشد ولی عبا یا قبایی که روی آن ساتر پوشیده متنجّس باشد، باز هم نمازش باطل است.

بیان مرحوم استاد خویی: در ستر عورت، دو دسته از روایات داریم:

دسته اوّل: روایاتی است که همه احوال حکم به لزوم تستّر عورت از انظار مردم نموده «نه فقط در حال نماز» مکلف به هر نحوی که مانع روئت دیگران شود امر به تستّر را امتثال نموده است خواه ستر عورت بوسیله لباس باشد یا بوسیله برگ درختان یا دخول در اتاق خلوت و یا حتی بوسیله دخول در مکان تاریک در همه این موارد ولو این که عریان باشد و لباسی هم بر تن نداشته باشد تستّر حاصل شده است «و یصدق علیه انه متستّر».

دسته دوّم: روایاتی است که حکم به تستّر در حال نماز نموده است تستّر در نماز در مقابل عریان بودن است چرا که در برخی از روایات وجود لباس در حال نماز شرط شده است از این روایات فهمیده می‌شود تستّر باید بوسیله لباس باشد «یعنی تستّر ثوبی» طبق این بیان تستّر عورت در نماز بوسیله دست و یا دخول در محل تاریک و یا تستّر بوسیله پتو و مانند آن مُجزی نیست و موجب بطلان نماز است.

با این بیان اگر کسی تستّر ثوبی نداشته باشد و بدون لباس در زیر لحاف نماز بخواند نمازش باطل است ولو این که لحاف طاهر باشد زیرا تستّر به معنای اوّل حاصل شده ولی تستّر به معنای دوّم که شرط صحت نماز است حاصل نشده است و اما اگر مصلّی در زیر پتو تستّر ثوبی داشته باشد نمازش مطلقا صحیح است اگر چه پتوی روی او متنجّس باشد زیرا در نماز تستّر به لباس طاهر شرط است و بر پتو عرفاً تستّر ثوبی صادق نیست تا حکم به بطلان نماز کنیم زیرا پتو در فرض مزبور از چیزهایی است که همراه مصلّی است و در مباحث بعد خواهد آمد که «المحمول النجس لا یوجب بطلان الصلوه» آری اگر لحاف و یا پتو را به صورت لباس خود قرار دهد بعید نیست که طهارت را در آن شرط بدانیم.

مناقشه استاد اشرفی در کلام محقّق خویی

به نظر می‌رسد که مرحوم استاد خویی ره به مجموع روایات مذکور در ابواب نجاسات و ابواب لباس مصلّی، توجه ننموده است در اکثر این روایات تعبیر به «الصلوه فی» شده یعنی منع شده از نماز در نجاسات به نحو مطلق، اعم از این که به عنوان ساتر از آن نجس در نماز استفاده شود یا به عنوان غیر ساتر اعم از این که عنوان لباس بر آن صادق باشد یا نباشد نه این که منع از خصوص مثلاً ثوب متنجّس به میته و یا ساتر متنجّس به میته و غیر میته از دیگر نجاسات شده‌ باشد.

به عنوان مثال در برخی روایات آمده است: «لَا تُصَلِّ فِي شَيْ‌ءٍ مِن المیته» و یا در موثقه ابن بکیر فرموده است: «فَأَمَّا السَّمُّورُ فَلَا تُصَلِّ فِيهِ» «سئل عَنِ الصَّلَاةِ فِي جُلُودِ السِّبَاعِ؟ فَقَالَ لَا تُصَلِّ فِيهَا» «لَا تَحِلُّ الصَّلَاةُ فِي حَرِيرٍ مَحْضٍ» «أَنَّ الصَّلَاةَ فِي وَبَرِ كُلِّ شَيْ‌ءٍ حَرَامٍ أَكْلُهُ فَالصَّلَاةُ فِي وَبَرِهِ وَ شَعْرِهِ وَ جِلْدِهِ وَ بَوْلِهِ وَ رَوْثِهِ وَ أَلْبَانِهِ وَ كُلِّ شَيْ‌ءٍ مِنْهُ فَاسِدَةٌ» منع از نماز در مو و کرک و فضله حیوانات حرام گوشت قطعاً به جهت تلبس به آن‌ها نبوده است زیرا از این امور به عنوان ثوب استفاده نمی‌شود پس معلوم می‌شود صرف همراه داشتن یکی از این نجاسات در حال نماز مبطل نماز است گر چه به صورت مطلق لباس یا لباس ساتر نباشد.

موثقه ابن بکیر: مُحَمَّدُ بْنُ يَعْقُوبَ عن عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ عَنْ أَبِيهِ عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ عَنِ ابْنِ بُكَيْرٍ قَالَ: سَأَلَ زُرَارَةُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ عَنِ الصَّلَاةِ فِي الثَّعَالِبِ وَ الْفَنَكِ وَ السِّنْجَابِ وَ غَيْرِهِ مِنَ الْوَبَرِ فَأَخْرَجَ كِتَاباً زَعَمَ أَنَّهُ إِمْلَاءُ رَسُولِ اللَّهِ أَنَّ الصَّلَاةَ فِي وَبَرِ كُلِّ شَيْ‌ءٍ حَرَامٍ أَكْلُهُ فَالصَّلَاةُ فِي وَبَرِهِ وَ شَعْرِهِ وَ جِلْدِهِ وَ بَوْلِهِ وَ رَوْثِهِ وَ أَلْبَانِهِ وَ كُلِّ شَيْ‌ءٍ مِنْهُ فَاسِدَةٌ لَا تُقْبَلُ تِلْكَ الصَّلَاةُ حَتَّى تُصَلِّيَ فِي غَيْرِهِ مِمَّا أَحَلَّ اللَّهُ أَكْلَهُ ثُمَّ قَالَ يَا زُرَارَةُ هَذَا عَنْ رَسُولِ اللَّهِ فَاحْفَظْ ذَلِكَ يَا زُرَارَةُ فَإِنْ كَانَ مِمَّا يُؤْكَلُ لَحْمُهُ فَالصَّلَاةُ فِي وَبَرِهِ وَ بَوْلِهِ وَ شَعْرِهِ وَ رَوْثِهِ وَ أَلْبَانِهِ وَ كُلِّ شَيْ‌ءٍ مِنْهُ جَائِزَةٌ إِذَا عَلِمْتَ أَنَّهُ ذَكِيٌّ قَدْ ذَكَّاهُ الذَّبْحُ فَإِنْ كَانَ غَيْرَ ذَلِكَ مِمَّا قَدْ نُهِيتَ عَنْ أَكْلِهِ وَ حَرُمَ عَلَيْكَ

أَكْلُهُ فَالصَّلَاةُ فِي كُلِّ شَيْ‌ءٍ مِنْهُ فَاسِدَةٌ ذَكَّاهُ الذَّبْحُ أَوْ لَمْ يُذَكِّهِ.[1] ،[2]

ترجمه: زرارة از امام صادق سوال کرد در مورد نماز خواندن در کرک روباه و فَنَک «حیوانی کوچک‌تر از روباه که گوش‌های دراز و پوست قرمز دارد» و سنجاب و کُرک دیگر حیوانات، حضرت کتابی را که املاء رسول الله بود آوردند در آن کتاب حکم آن چنین آمده بود: نماز خواندن در کُرْک و مو و پوست و بول و سرگین و اجزای دیگر حیوانات حرام گوشت، حرام است، و موجب بطلان نماز می‌شود ولی اگر حیوان حلال گوشت باشد، نماز خواندن در کُرک و بول و مو و سرگین و شیر و اجزای دیگر او جائز است در صورتی که ذبح شرعی شده باشد...

طبق این روایت و ده‌ها روایات دیگری که ظهور در عنوان «الصلوه فی» دارد نماز در مو و پشم و کرک حیوانات حرام گوشت باطل است این در حالی است که از این امور به عنوان لباس استفاده نمی‌شود بنابراین با توجه به این دسته روایات و روایاتی که به طور مطلق منع از نماز در نجاسات نموده استفاده می‌شود که مصاحبت و همراه داشتن اجزای حیوانات حرام گوشت و یا نجاسات دیگر در نماز موجب بطلان نماز است نه این که خصوص تلبس به این نجاسات موجب بطلان نماز شود با این بیان همراه داشتن پتوی متنجّس در حال نماز موجب بطلان نماز است اعم از این که از آن به عنوان ساتر یا لباس استفاده بشود یا نشود، «لانه یصدق علیه انه صلی فی اللحاف المتنجّس.»

و اما این که مرحوم استاد خویی فرمود: اگر کسی خود را با پتو یا لحاف و مانند آن بپوشاند و ساتر ثوبی نداشته باشد نمازش باطل است چون صدق لباس عاریاً می‌کند این کلام هم صحیح نیست زیرا در ساتر کافی است که بدن را بپوشاند و اگر ساتر مصلّی تنها پتوی طاهر باشد چون بر پتو ساتر صادق است و صدق عریان نمی‌کند نمازش صحیح است.

اشتراط الطهارة في مسجد الجبهة

قال السیّد ره فی العروه: يشترط في صحة الصلاة أيضا إزالتها عن موضع السجود دون المواضع الأخر فلا بأس بنجاستها إلا إذا كانت مسرية إلى بدنه أو لباسه.

در صحت نماز، ازاله نجاست از موضع جبهه «پیشانی» شرط است، نه ساير مواضع ششگانه دیگر سجده، بنابراین با فرض طهارت محل سجده نماز بر روی زمین یا فرش متنجّس منعی ندارد مگر آن كه نجاست آن مسري به لباس يا بدن مصلّى باشد.

توضیح ذلک: در حال سجده واجب است هفت موضع بدن بر روی زمین باشد: «پیشانی، دو کف دست، دو زانو و دو انگشت بزرگ پا» مرحوم سید ره و اکثر فقها معتقدند که در صحت نماز شرط است که تنها محل جبهه مصلّی طاهر باشد و اگر نجس باشد نماز باطل است ولو این که محل سجده خشک باشد و نجاست مسریّه هم در آن نباشد ولی طهارت مواضع دیگر سجده و مکانی که در آن نماز می‌خواند لازم نیست.

در لغت سجده به وضع الجبهه علی الارض اطلاق می‌شود لذا اگر در روایت آمده که موضع سجود باید طاهر باشد به جهت انصراف عرفی مراد تنها همان محل پیشانی است نه مواضع دیگر سجده سوال این است که آیا طهارت مواضع دیگر سجده واجب است یا خیر؟

شکی نیست در این که طهارت محلی که پیشانی بر آن واقع می‌شود واجب است و اما مواضع دیگر سجده اگر متنجّس به رطوبت مسریّه باشد و موجب سرایت به بدن و لباس مصلّی شود در این فرض هم خلافی نیست در این که موجب بطلان نماز می‌شود چرا که قبلا خواندیم در صحت نماز طهارت لباس و بدن شرط است و همچنین مواضع دیگر سجده غیر از وضع سجده اگر متنجّس باشد و رطوبت مسریّه نداشته نباشد نماز بر آن صحیح است، برخی معتقدند که طهارت مواضع دیگر سجده غیر از موضع جبهه هم لازم است و اگر طاهر نباشد موجب بطلان نماز می‌شود این قول منسوب به ابو الصلاح حلبی است و بلکه از مرحوم سيد مرتضى و فخر المحقّقین نقل شده که علاوه بر لزوم طهارت مواضع هفتگانه سجده، طهارت مکان مصلّی هم، لازم است بنابراین در مسأله سه قول وجود دارد:

قول اوّل منسوب به فخر المحقّقین است که مکان مصلّی باید طاهر باشد.

قول دوّم: تنها طهارت مواضع هفتگانه سجده، شرط است.

قول سوّم: تنها محل سجده و جایی که پیشانی بر آن واقع می‌شود باید طاهر باشد.

اوّلین دلیلی که برای اشتراط طهارت موضع سجود جبهه اقامه شده اتّفاق فقها و اجماعات است که در مسأله ذکر شده است لکن این اجماعات چون نوعاً اجماع منقول و مدرکی است نمی‌توان به آن اعتماد نمود عمده دلیل روایتی است که در مسأله وارد شده که به برّرسی از این روایات می‌پردازیم:

صحيحه ابن محبوب: مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ بِإِسْنَادِهِ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مَحْبُوبٍ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا الْحَسَنِ عَنِ الْجِصِّ يُوقَدُ عَلَيْهِ بِالْعَذِرَةِ وَ عِظَامِ الْمَوْتَى ثُمَّ يُجَصَّصُ بِهِ الْمَسْجِدُ أَ يُسْجَدُ عَلَيْهِ فَكَتَبَ إِلَيْهِ بِخَطِّهِ أَنَّ الْمَاءَ وَ النَّارَ قَدْ طَهَّرَاهُ.[3]

راوی از امام پرسيد: گچى كه بوسیله آتش برافروخته شده از عذره و استخوان میته، پخته شده است، اگر به وسیله آن مسجد را گچ‌كارى‌كنند آيا ‌مى‌توان بر روی آن‌ سجده كرد؟ حضرت با خطّ مبارک خويش در پاسخ نوشتند: همانا وقوع آن گچ متنجّس در آتش و آب موجب طهارت آن می‌شود «و از این جهت طاهر شده و منعی ندارد که بر آن سجده شود» تقریب استدلال فردا ان شاء الله تعالی ذکر خواهد شد.