درس خارج فقه استاد اشرفی

موضوع: طهارت/ بررسی حکم نماز جاهل به نجاست در فرض التفات به نجاست در اثنای نماز مع العلم بانها حدث قبل الصلوة/

سخن در نماز جاهل به نجاست بود در فرض که مصلی در اثنای نماز ملتفت شود که بدن یا لباسش نجس است و بداند که این نجاست هم از قبل نماز بوده است مشهور به استناد برخی از روایات، قائل به صحت نماز شده‌اند مشروط به این که در ادامه تحصیل طهارت کند در مقابل مشهور، مرحوم سید ماتن و محقق همدانی و مرحوم استاد خویی قائل به بطلان نماز شده‌اند.

مشهور برای صحت نماز در فرض مزبور به سه روایات تمسک نموده‌اند: روایت اول موثقة داود بن سرحان، روایت دوم روایت عَبْدِ اللَّهِ بن سنان و روایت سوم حسنه محمد بن مسلم، این روایات اگر هم فرضاً موافق با قول مشهور باشد لکن هر سه روایت مطلق است و مقید می‌شود به روایات خاصه‌ای که حکم به بطلان نماز در فرض علم به حدوث نجاست قبل از نماز نموده است و بعد از تقیید روایات مطلقه به روایات مقیده، صحت نماز منحصر می شود به موردی که فرد می‌داند «وجدانا یا تعبداً» که حین الالتفات بدن یا لباسش نجس شده است در بحث امروز به بررسی فقه الحدیث صحیحه محمد بن مسلم می‌پردازیم:

صحیحه محمّد بن مسلم به نقل از کتاب تهذیب: أَخْبَرَنِي الشَّيْخُ أَيَّدَهُ اللَّهُ تَعَالَى عَنْ أَبِي الْقَاسِمِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ يَعْقُوبَ عَنْ عَلِيِّ بْنِ إِبْرَاهِيمَ عَنْ أَبِيهِ عَنْ حَمَّادٍ عَنْ حَرِيزٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ قَالَ: قُلْتُ لَهُ الدَّمُ يَكُونُ فِي الثَّوْبِ عَلَيَّ وَ أَنَا فِي الصَّلَاةِ؟ قَالَ إِنْ رَأَيْتَهُ وَ عَلَيْكَ ثَوْبٌ غَيْرُهُ فَاطْرَحْهُ وَ صَلِّ وَ إِنْ لَمْ يَكُنْ عَلَيْكَ ثَوْبٌ غَيْرُهُ فَامْضِ فِي صَلَاتِكَ وَ لَا إِعَادَةَ عَلَيْكَ وَ مَا لَمْ يَزِدْ عَلَى مِقْدَارِ الدِّرْهَمِ مِنْ ذَلِكَ فَلَيْسَ بِشَيْ‌ءٍ رَأَيْتَهُ أَوْ لَمْ تَرَهُ فَإِذَا كُنْتَ قَدْ رَأَيْتَهُ وَ هُوَ أَكْثَرُ مِنْ مِقْدَارِ الدِّرْهَمِ فَضَيَّعْتَ غَسْلَهُ وَ صَلَّيْتَ فِيهِ صَلَاةً كَثِيرَةً فَأَعِدْ مَا صَلَّيْتَ فِيهِ. [1]

ترجمه: راوی به امام عرض کرد: اگر خونی را در اثنای نماز در لباسم دیدم «آیا نمازم صحیح است»؟ حضرت فرمود: اگر هنگامی که آن را دیدی، لباس دیگری غیر از آن در بدن داشتی، باید لباس نجس را در آوری و نماز خود را ادامه دهی «و نمازت صحیح است» ولی اگر لباس دیگری غیر از آن نداشتی، باید نمازت را با همان لباس نجس، ادامه دهی و اعاده نماز هم واجب نیست و «در برخی از نسخ کلمه واو ذکر نشده است طبق این نسخه ادامه روایت قید برای قبل است نه جمله مستانفه» اگر خون کمتر از یک درهم باشد ادامه نماز به همراه آن مانعی ندارد چه قبلا آن را دیده باشی چه ندیده باشی و اما اگر آن را دیده بودی و مقدار آن هم بیش از یک درهم بود و شستن آن را ضایع کردی «تطهیر نکردی» باید همه نمازهایی را که در آن خوانده‌ای، اعاده نمایی.

1. در جمله اول راوی پرسید اگر در اثنای نماز، نجاستی را در لباس خود دیدم «آیا نمازم صحیح است؟»امام در جواب فرمود: اگر هنگامی که آن را دیدی، لباس دیگری غیر از آن در بدن داشتی، باید لباس نجس را در آوری و نماز خود را ادامه دهی «إِنْ رَأَيْتَهُ وَ عَلَيْكَ ثَوْبٌ غَيْرُهُ فَاطْرَحْهُ وَ صَلِّ» این جمله قول مشهور را تایید می‌کند.

2. در جمله دوم می‌فرماید: اگر لباس دیگری غیر از آن نداشتی، باید نمازت را با همان لباس ادامه دهی و اعاده نماز هم واجب نیست «وَإِنْ لَمْ يَكُنْ عَلَيْكَ ثَوْبٌ غَيْرُهُ فَامْضِ فِي صَلَاتِكَ وَلَا إِعَادَةَ عَلَيْكَ» توضیح این فقره حدیث در انتهای بحث خواهد آمد.

3. در جمله سوم می‌فرماید: «وَ مَا لَمْ يَزِدْ عَلَى مِقْدَارِ الدِّرْهَمِ مِنْ ذَلِكَ فَلَيْسَ بِشَيْ‌ءٍ رَأَيْتَهُ أَوْ لَمْ تَرَهُ» در این فقره از حدیث، اختلافی بین نسخه کافی و نسخه تهذیب وجود دارد طبق نسخه کافی این روایت اجنبی از اثبات مدعای مشهور است زیرا در این نسخه، «و نسخه من لا یحضر» جمله «وَ مَا لَمْ يَزِدْ عَلَى» بدون کلمه «واو» آمده است طبق این نسخه، این جمله، مستانفه نیست و حکم جدیدی را بیان نمی کند بلکه قید برای قبل است و اما طبق نسخه تهذیب جمله مزبور به همراه واو آمده است طبق این نسخه، این جمله مستانفه است و حکم مستقلی را بیان می‌کند و با قبل ارتباطی در حکم ندارد بنابراین قبل از این جمله، حکم خون بیش از درهم ذکر شده و در این جمله حکم خون کمتر از درهم ذکر شده است ولی اگر بدون واو باشد این جمله قید برای قبل است در این که قید برای هر دو جمله قبل است یا فقط قید برای جمله دوم دو احتمال وجود دارد:

الف. قید برای خصوص جمله اخیر یعنی جمله دوم «إِنْ رَأَيْتَهُ وَ عَلَيْكَ ثَوْبٌ غَيْرُهُ فَاطْرَحْهُ وَ صَلِّ» باشد طبق این احتمال این روایت موافق با قول مشهور است مرحوم آخوند معتقد است که قدر متیقن از قید ذکر شده بعد از جملات متعدد رجوع آن قید به جمله اخیر است.

ب. قید مزبور برای هر دو جمله اول و دوم باشد یعنی جمله: «إِنْ رَأَيْتَهُ وَ عَلَيْكَ ثَوْبٌ غَيْرُهُ فَاطْرَحْهُ وَ صَلِّ» و جمله: «وَ إِنْ لَمْ يَكُنْ عَلَيْكَ ثَوْبٌ غَيْرُهُ فَامْضِ فِي صَلَاتِكَ وَ لَا إِعَادَةَ عَلَيْكَ» طبق این احتمال این روایت اجنبی از اثبات مدعای مشهور است و موردش جایی است که خون کمتر از درهم باشد و امام در این فرض حکم به عدم اعاده نماز نموده است طبق این بیان امر به طرح لباس در این فرض، حمل بر استحباب می‌شود وحتی اگر مصلی با همان لباس، نماز خود را ادامه دهد مانعی از صحت نماز نیست.

4. «وَ مَا كَانَ أَقَلَّ مِنْ ذَلِكَ فَلَيْسَ بِشَيْ‌ءٍ رَأَيْتَهُ قَبْلُ أَوْ لَمْ تَرَهُ» در فرض ثبوت واو در این جمله، امام حکم مستقلی را بیان می‌کند که اگر خون کمتر از درهم باشد مانعی ندارد.

5. «فَإِذَا كُنْتَ قَدْ رَأَيْتَهُ وَ هُوَ أَكْثَرُ مِنْ مِقْدَارِ الدِّرْهَمِ فَضَيَّعْتَ غَسْلَهُ وَ صَلَّيْتَ فِيهِ صَلَاةً كَثِيرَةً فَأَعِدْ مَا صَلَّيْتَ فِيهِ» اگر خون در لباس بیش از یک درهم باشد و در آن نسیاناً نماز خواندی باید نمازهایت را اعاده کنی، در این فقره حدیث حکم نماز در فرض نسیان بیان شده است.

هذا تمام الکلام مع سعه الوقت و اما حکم مساله مع ضیق الوقت.

در ضیق وقت در فرض مزبور که در اثنای نماز ملتفت به نجاست بدن یا لباس شده و می داند که این نجاست قبل از نماز حادث شده است تاره مصلی به اندازه یک رکعت وقت دارد در این فرض طبق روایات متعددی که حکم نموده به این که اگر کسی یک رکعت را درک کند مثل کسی است که تمام وقت را درک کرده است «مَنْ أَدْرَكَ رَكْعَةً مِنَ اَلصَّلاَةِ فَقَدْ أَدْرَكَ اَلصَّلاَةَ.» در این فرض مثل کسی است که می‌تواند تمام نماز را در وقت بخواند و طبق نظر مشهور نماز او با تحصیل طهارت در ادامه نماز صحیح است و طبق نظر مرحوم استاد خویی و سید و محقق همدانی باید نماز خود را بشکند و تطهیر بدن یا لباس را از نجاست بنماید.

و اما اگر وقت به مقداری تنگ است که امکان درک یک رکعت هم نیست در اینجا طبق نظر مشهور می تواند با تحصیل طهارت، نماز خود را ادامه دهد چنان که در سعه وقت جائز بود و اما طبق فتوای کسانی که حکم به بطلان نماز در سعه وقت در فرض مزبور نموده‌اند مصلی باید نماز خود را با لباس نجس بخواند تا مصلحت وقت فوت نشود چنان که برخی قائل بدان شده‌اند از این جهت که مصلحت وقت اقوی از مصلحت طهارت است یا باید نماز خود را عریانا بخواند و فاقد شرط ستر باشد طبق نظر کسانی که در فرض فقدان ساترِ طاهر، حکم به خواندن نماز در لباس نجس نموده اند.