درس خارج فقه استاد اشرفی

موضوع: بررسی حکم لباس مربّی طفل طبق نظر مرحوم حکیم و مرحوم خویی و ثمره بحث مترتب بر هر یک از دو نظریه

مسألة 1: الخامس ثوب المربية للصبي‌ أمّاً كانت أو غيرها متبرعة أو مستأجرة ذكرا كان الصبي أو أنثى و ان كان الأحوط الاقتصار على الذكر فنجاسته معفوة بشرط غسله في كل يوم مرة مخيرة بين ساعاته و إن كان الأولى غسله آخر النهار لتصلي الظهرين و العشائين مع الطهارة أو مع خفة النجاسة و إن لم يغسل كل يوم مرة فالصلوات الواقعة فيه مع النجاسة باطلة...

بحث در فقه الحدیث روایت ابی‌حفص بود مرحوم حکیم از این روایت یک طور برداشت نموده و بر این برداشت اثری مترتب می‌شود و مرحوم استاد خویی برداشت دیگری را نموده که بر آن اثر دیگری مترتب می‌شود. استنباط احکام شرعیه از روایات نشانه فضل و کمال فقیه است و تمام ارزش مجتهد به همین برداشت دقیق از روایات است.

در روایت ابی‌حفص راوی از امام پرسید درباره زنی که تنها یک لباس دارد و بچه‌ای دارد که در آن پیوسته بول می‌کند، وظیفه او نسبت به تطهیر لباس چیست؟ حضرت فرمود: کافی است که لباسش را در شبانه‌روز تنها یک مرتبه تطهیر کند اما متن روایت:

مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ بِإِسْنَادِهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ يَحْيَى عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ يَحْيَى الْمُعَاذِيِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ عَنْ سَيْفِ بْنِ عَمِيرَةَ عَنْ أَبِي حَفْصٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ قَالَ: سُئِلَ عَنِ امْرَأَةٍ لَيْسَ لَهَا إِلَّا قَمِيصٌ وَ لَهَا مَوْلُودٌ فَيَبُولُ عَلَيْهَا كَيْفَ تَصْنَعُ قَالَ تَغْسِلُ الْقَمِيصَ فِي الْيَوْمِ مَرَّةً.[1]

این امر مسلم است که تطهیر لباس از نجاست خبثیه نسبت به همه نمازهای پنج گانه لازم است ولی در مورد لباس مربی که متنجس به بول بچه شده تخفیف داده شده به این که یکبار شستن آن در شبانه‌روز کافی است و تطهیر یکبار فی الجمله شرط صحت نمازهای پنجگانه است ولی این که آیا تطهیر یکبار شرط صحت همه نمازهای پنجگانه است یا شرط صحت یکی از نمازهای پنجگانه، نظر مرحوم استاد خویی طبق برداشتی که از روایت مزبور دارند در این جهت متفاوت با نظر مرحوم حکیم است.

برداشت مرحوم حکیم از روایت ابی‌حفص

اگر شارع مقدس بگوید: «طهر ثوبک و صل» ظاهرش این کلام آن است که مقارن با نماز باید طهارت خبثیه حاصل شود اما در ما نحن فیه که فرمود: لازم است یکبار لباس مربی تطهیر شود از این کلام استفاده می‌شود که تطهیر یکبار لباس دخیل در صحت نمازهای پنجگانه است و چون به نحو مطلق فرمود: یکبار لباس خود را تطهیر کند و معین ننمود که حتما تطهیر باید مقدم بر نماز باشد معلوم می‌شود که مقارنت تطهیر لباس با نماز لازم نیست ضمن این که استفاده می‌شود که این شستن فی الجمله دخیل در صحت نماز است ولی با توجه به این که بعد از تطهیر اول دوباره لباس متنجس می‌شود و تطهیر مجدد آن عفو شده است از این امر فهمیده می‌شود که امر به تطهیر برای تخفیف و تقلیل در نجاست است. حاصل مطلب این که از روایت مزبور چند مطلب برداشت می‌شود:

مطلب اول: تطهیر یکبار لباس مربی در شبانه‌روز برای تخفیف نجاست لباس است و تطهیر آن واجب است به وجوب غیری نه وجوب نفسی.

مطلب دوم: چون مشخص نشده چه زمان باید لباس خود را تطهیر کند از این اطلاق استفاده می‌شود که هر موقع لباس خود را تطهیر کند کافی در صحت نمازهای پنج گانه است خواه اول صبح باشد یا آخر شب قبل از عشاء از طرفی چون تطهیر یکبار لباس شرط صحت نمازهای پنجگانه است و شرط قاعدتاً باید مقدم بر مشروط است بهتر آن است که اول روز لباس خود را تطهیر کند و نمازهای پنجگانه را بعد از آن بخواند. این در صورتی است که مبدا تطهیر لباس را روز قرار دهیم ولی اگر مبدا را ظهر دادیم لازم است که ظهر لباس خود را تطهیر کند.

مطلب سوم: چون مشخص نشده چه زمان باید لباس خود را تطهیر کند از این اطلاق استفاده می‌شود که لازم نیست حتما یکی از نمازهای پنجگانه در لباس طاهر خوانده شود بلکه تنها اصل شستن لباس روزی یکبار واجب است.

برداشت مرحوم استاد خویی از روایت ابی‌حفص

تطهیر یکبار لباس در شبانه‌روز مسلما واجب است به وجوب غیری و این تطهیر برای صحت نمازهایی است که قبل یا بعد از آن اتیان می‌شود نه این که وجوب نفسی داشته باشد و تعبد محض باشد شاهد بر این مطلب آن است که اگر مربی حائض باشد تطهیر یکبار لباس در شبانه‌روز بر او لازم نیست و حال آن که اگر حکم تعبدی نفسی بود در حال حیض هم تطهیر یکبار در شبانه‌روز واجب بود. از این امر فهمیده می‌شود که دستور العمل فوق به جهت وقوع لا اقل یک نماز در لباس طاهر بوده است.

لذا اگر مربی لباسش را بشوید و با لباس طاهر هیچ نمازی را نخواند و بعد از تنجیس مجدّدِ لباس نمازهایش را با لباس نجس بخواند این کار به نظر مرحوم استاد خویی قطعا صحیح و معقول نیست خیلی بعید است که شستن لباس در اول صبح دخیل در صحت نمازهای پنجگانه بعدی باشد بدون این که نمازی در لباس طاهر خوانده شود زیرا تطهیر لباس برای تحصیل طهارت خبثیه از لباس است لذا بعد از تطهیر لااقل باید یک نمازش را در لباس طاهر بخواند اگر چه در نمازهای بعدی شرط طهارت به جهت حرجی بودن از او ساقط شده است.

البته در این که کدام نمازش را باید در لباس طاهر بخواند مخیّر است و انتخاب آن با خود مربی است لذا می‌تواند اول صبح لباسش را تطهیر کند و نماز صبحش را با لباس طاهر بخواند و بقیه نمازها را در نجس بخواند یا هنگام ظهر لباسش را تطهیر کند و نماز ظهر و عصر را با لباس طاهر بخواند و بقیه نمازها را در لباس نجس بخواند و این کار مسلّماً بهتر است و بهتر از آن این است که نزدیک غروب که هنوز وقت نماز ظهر و عصر باقی است لباس را تطهیر کند و چهار نماز «ظهر و عصر و مغرب و عشاء» را در وقت ادائی با لباس طاهر بخواند.

ثمره بحث طبق هر یک از دو نظریه

اگر مربی طفل، لباسش را در شبانه‌روز یکبار هم تطهیر نکند طبق نظر مرحوم حکیم که فرمود: تطهیر یکبار لباس تنها برای تقلیل در نجاست است و لازم نیست که یکی از نمازها حتما در لباس طاهر خوانده شود چون این شرط حاصل نشده طبق قاعده «المشروط ینتفی بانتفاء شرطه» همه نمازهای که خوانده محکوم به بطلان است و باید همه نمازهای پنج گاانه را قضا نماید. زیرا فاقد شرطی بوده که شارع معین نموده است و اما طبق نظر مرحوم استاد خویی اگر مربی طفل لباسش را در شبانه‌روز یکبار هم تطهیر نکند، همه نمازهایش محکوم به صحت است الا نماز عشاء.

توضیح ذلک: مرحوم استاد خویی معتقد است که از این روایت برداشت می‌شود که طهارت لباس لا اقل نسبت به یکی از نمازهای پنجگانه لازم است. این که امام فرمود: در شبانه‌روز تطهیر یکبار لباس لازم است از این کلام برداشت می‌شود که لااقل یکی از نمازهای پنجگانه باید در لباس طاهر خوانده شود و اما نسبت به نمازهای بعدی اگر لباس متنجس به بول باشد با توجه به این که تطهیر بیشتر از یکبار لازم نیست پس معلوم می‌شود که شرط طهارت نسبت به نمازهای دیگر ساقط شده است.

اما این که شرط طهارت از کدام نماز ساقط شده و کدامیک از نمازها باید با طهارت لباس باشد در جواب می‌گوییم: در واجب تخییری مثل کفاره روزه ماه مبارک رمضان که فرد مخیر است بین آزاد کردن عبد یا شصت روز روزه گرفتن «که سی و یک روز آن لازم است متوالی باشد» یا اطعام شصت فقیر. اگر برای فرد دو عِدل اول واجب تخییری مقدور نباشد طبیعتاً اطعام شصت فقیر متعین می‌شود. در ما نحن فیه هم بر مادر طفل واجب است که در شبانه‌روز یکبار لباس خود را برای نماز تطهیر کند و چون وقت آن معین نشده طبق اطلاق روایت مخیر است که این تطهیر را مقارن با یکی از نمازهای پنج گانه تحصیل نماید تا یکی از نمازها لااقل با لباس طاهر باشد و طهارت نسبت به نمازهای دیگر ساقط می‌شود.

حال اگر شرط طهارت را در چهار نماز اول که عدل واجب تخییری است تحصیل نکرد در نماز آخر که نماز عشاء باشد متعینا بر او لازم است که در آن شرط طهارت را تحصیل کند و اگر مربی طهارت را در نماز پنجم تحصیل نکرد نمازهای قبلیش صحیح بوده و تنها نماز عشایش باطل است چون فاقد شرط بوده است و قضا نماز عشاء بر او واجب است چون مشروط به طهارت بوده و شرط آن هم ترک شده است و اما نسبت به بقیه نمازها شرط طهارت از او ساقط شده است.