درس خارج فقه استاد اشرفی

موضوع: طهارت/ کیفیت تطهیر متنجس به بول/ اعتبار تعدد در متنجس به بول.

بحث در این بود که اگر لباس یا بدن فرد ملوث «آلوده» به بول شود آیا یکبار شستن در تطهیر آن کافی است یا در تطهیر آن دوبار شستن معتبر است؟ آیا فرق است بین لباس ملوث به بول و بین بدن ملوث به بول به این صورت که اگر بدن ملوث به بول شود یکبار شستن کافی است ولی اگر لباس ملوث به بول شود دوبار شستن لازم است؟ آیا فرق است بین بول خشک و مرطوب به این صورت که در اولی یکبار شستن کافی است و در دومی دوبار شستن معتبر است در مساله چهار قول مطرح است:

قول اول: لزوم دوبار شستن در متنجس به بول. این قول موافق با مشهور فقها است و مستند روایات متعدد و معتبری است که در این مساله وارد شده است.

قول دوم: کفایت یکبار غسل.

قول سوم: تفصیل بین بدن و لباس به این صورت که در تطهیر بدن ملوث به بول، یکبار شستن کافی و در تطهیر لباس ملوث به بول دوبار شستن لازم است.

قول چهارم: تفصیل بین بول خشک و مرطوب به این که در اولی یکبار شستن و در دومی دوبار شستن معتبر است.

اما قول اول که مشهور فقها آن را اختیار نموده‌اند مستند آن روایات متعددی است که در این جهت وارد شده است. بررسی این قول در جلسه قبل گذشت و به شش روایت صحیحه در این جهت اشاره نمودیم و اما نمونه‌ای از روایاتی که مستند این قول است:

    1. صحيحة أبي إسحاق النحوي: وَ عَنْهُ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ عَلِيِّ بْنِ الْحَكَمِ عَنْ أَبِي إِسْحَاقَ‌ النَّحْوِيِّ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنِ الْبَوْلِ يُصِيبُ الْجَسَدَ قَالَ صُبَّ عَلَيْهِ الْمَاءَ مَرَّتَيْنِ.[1]

    2. حسنة الحسين ابن أبي العلاء: مُحَمَّدُ بْنُ يَعْقُوبَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ يَحْيَى عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ عَلِيِّ بْنِ الْحَكَمِ عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ أَبِي الْعَلَاءِ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ عَنِ الْبَوْلِ يُصِيبُ الْجَسَدَ قَالَ صُبَّ عَلَيْهِ الْمَاءَ مَرَّتَيْنِ.[2]

بررسی قول دوم: کفایت یکبار شستن در تطهیر متنجس به بول

این قول منسوب به مرحوم شیخ در مبسوط و مرحوم شهید اول در بیان و مرحوم علامه است. با اینکه روایات متعدد و معتبری در مساله وارد شده که غالباً صحیحه و در حد تظافر هستند و در این روایات حکم به دوبار شستن متنجس به بول شده است

عجیب است که مرحوم صاحب مدارک و صاحب معالم حکم به شستن یکبار نموده و در مقام رد قول به تعدد غسل فرموده‌اند: روایاتی که حکم به تعدد نموده از نظر سند معتبر نیستند و سپس برای قول به کفایت یکبار شستن متنجس به بول به ادله‌ای تمسک نموده‌اند:

دلیل اول: تمسک به صحیحه عبد الرحمن بن حجاج

مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ بِإِسْنَادِهِ عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ سَعِيدٍ عَنْ صَفْوَانَ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ الْحَجَّاجِ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا إِبْرَاهِيمَ عَنْ رَجُلٍ يَبُولُ بِاللَّيْلِ فَيَحْسَبُ أَنَّ الْبَوْلَ أَصَابَهُ فَلَا يَسْتَيْقِنُ فَهَلْ يُجْزِيهِ أَنْ يَصُبَّ عَلَى ذَكَرِهِ إِذَا بَالَ وَ لَا يَتَنَشَّفَ قَالَ يَغْسِلُ مَا اسْتَبَانَ أَنَّهُ أَصَابَهُ وَ يَنْضِحُ مَا يَشُكُّ فِيهِ مِنْ جَسَدِهِ أَوْ ثِيَابِهِ وَ يَتَنَشَّفُ قَبْلَ أَنْ يَتَوَضَّأَ.[3]

ترجمه: راوی سوال نمود از مردی که شب ادرار کرده و یقین به اصابت بول با بدن یا لباسش ندارد و شک دارد که بول با بدن یا لباسش اصابت کرده است، آیا جائز است فقط آلت خود را تطهیر کند بدون استبراء و بدون شستن چیزهایی که احتمال اصابت بول به آنها را می‌دهد. امام در جواب فرمود: فقط باید محلی را که یقین به اصابت بول با آن دارد تطهیر کند و جاهایی از لباس یا بدن که شک به اصابت بول به آن دارد تطهیر آنها لازم نیست و تنها آب بر آنها بپاشد.

کیفیت استدلال: امام در مواضعی که فرد شک به اصابت بول دارد امر به صب الماء و در مواضعی که یقین به اصابت بول دارد امر به غسل نموده است «يَغْسِلُ مَا اسْتَبَانَ أَنَّهُ أَصَابَهُ» غسل به یکبار شستن هم محقق می‌شود طبق اطلاق این روایت یکبار شستن در تطهیر متنجس به بول کافی است و تعدد غسل لازم نیست.

جواب: اولاً: این روایت در مقام بیان وظیفه فرد در حال شک و یقین به تنجس لباس یا بدن است به این معنی که اگر یقین به ملاقات بدن یا لباس به بول دارد تطهیر آن لازم است ولی اگر شک دارد به مقتضای استصحاب بقاء طهارت تطهیر لازم نیست الا این که برای رفع قذارت مرکوز در ذهن راوی، امر استحبابی به صب الماء نموده است. بنابراین این روایت در مقام بیان کیفیت تطهیر نیست تا بگوییم چون در این روایت امر به تعدد غسل نشده و به نحو مطلق حکم به غسل شده و غسل هم با یکبار شستن محقق می‌شود پس در تطهیر متنجس به بول یکبار شستن کافی است.

ثانیا: اگر هم از اشکال فوق صرف نظر کنیم نهایتا این روایت همانند روایات مطلق دیگری است که مقید می‌شود به روایات متعددی که دلالت بر اعتبار دوبار شستن در متنجس به بول دارد و در اصول خوانده‌ایم که اگر دو روایت داشتیم یکی مطلق بود و دیگری مقید روایت مطلق حمل بر مقید می‌شود و نمی‌توان گفت که این دو روایت مثبتین هستند زیرا در کفایه خوانده‌ایم که اگر بدانیم روایت مطلقه و مقیده در مقام بیان وظیفه واحد است نمی‌توان معامله دو روایت مثبتین را با آن دو روایت نمود.

بررسی قول سوم: فرق بین بدن ملوث به بول و لباس ملوث به بول

قول سوم تفصیل بین بدن و لباس است به این صورت که اگر بدن ملوث به بول شود در تطهیر آن یکبار شستن کافی است ولی اگر لباس ملوث به بول شود دوبار شستن معتبر است. صاحب مدارک و صاحب معالم این قول را اختیار نموده و روایاتی که به نحو مطلق امر به شستن دوبار بدن نموده تضعیف نموده‌اند از این جهت که تنها روایت صحیح اعلایی را معتبر می‌دانند و روایاتی را که حکم به تعدد غسل بدن نموده را معتبر ندانسته‌اند.

این دو بزرگوار برای قول به عدم تعدد غسل در درجه اول تمسک به اصل برائت نموده‌اند لکن با وجود روایات صحیحه متعددی که حکم به دوبار غسل در بدن نموده تمسک به برائت صحیح نیست ضمن این که تشکیک در سند روایات هم قابل قبول نیست. زیرا روایت بزنطی صحیح السند است با توجه به این که ناقل حدیث مرحوم بزنطی است که مرد جلیل القدری است و صحیحه أبي إسحاق نحوي هم به ثعلبة بن ميمون می‌رسد که ایشان هم امامی ثقه است و روایت حسين بن أبى العلاء صحیح السند است چنانکه مرحوم حکیم از کلام مرحوم نجاشس استخراج کرده که حسین بن علاء اوجه از برادرش عبد الحمید است با این حال خود عبد الحمید را نیز توثیق نموده ‌است.

بررسی قول سوم: تفصیل بین بول خشک و مرطوب

این قول منسوب به علامه در قواعد است[4] و مطابق با اعتبار و استحسانات عرفی است زیرا اگر بول خشک باشد اثر آن بواسطه خشک شدن از بین رفته و با یکبار شستن متنجس به بول طاهر می‌شود ولی اگر متنجس به بول مرطوب باشد با شستن در مرتبه اول اثر بول رفع می‌شود و در مرتبه دوم طهارت حاصل می‌شود شاهد بر این قول روایتی است که مرحوم شهيد در ذكرى از مرحوم محقق از امام صادق نقل نموده که در جواب از سوال راوی «في الثوب يصيبه البول؟» فرمود: «اغسله مرتين: الأولى للإزالة و الثانية للإنقاء»[5] طبق این روایت شستن بار اول برای ازاله بول از متنجس و شستن بار دوم برای تطهیر و انقاء متنجس است و این امر در بولی که خشک شده و اثر آن زائل شده صادق نیست بنابراین در تطهیر بول خشک یکبار شستن کافی در حصول طهارت است.

جواب مرحوم استاد خویی

این روایت از حیث دلالت واضح و با استحسانات عرفی هم سازگار است از این جهت که اگر بول خشک شده باشد چون اثر آن از بین رفته است با یکبار شستن تطهیر می‌شود الا این که در هیچ یک از مجامع رواییِ ما ذکر نشده و به منزله روایت مرسل است و نمی‌تواند مقاوت کند با روایات صحیحه متعددی که امر به تعدد غسل نموده است ضمن این که امکان دارد خود مرحوم محقق اول این عبارت را برای توضیح صحیحه حسین بن ابی العلاء که فرمود: «اغْسِلْهُ مَرَّتَيْنِ» در ذیل آن ذکر نموده باشد. لذا صاحب معالم بعد از نقل این عبارت از مرحوم شهید می‌فرماید: «و لم أر لهذه الزيادة أثرا في كتب الحديث الموجودة الآن بعد التصفح بقدر الوسع.»[6] [7]

تا به اینجا معلوم شد که قول اول که تعدد غسل باشد موافق با روایات است و فرمایش مرحوم صاحب مدارک و مرحوم شیخ در مبسوط که یکبار شستن را کافی دانسته‌اند و نیز تفصیل بین بدن و لباس، با روایات سازگار نیست و در این جهت فرقی نیست بین این که لباس ملوث به بول باشد یا بدن ملوث به بول باشد.

آیا در تطهیر متنجس به بول فرق است بین تطهیر بوسیله آب کر و آب کثیر یا خیر؟

طبق مبنای مرحوم استاد خویی در تعدد غسل نسبت به متنجس به بول، فرقی نیست بین آب کثیر و آب قلیل همچنانکه در اشتراط عصر و فشردن لباس فرقی نیست که در آب قلیل تطهیر شود یا در آب کر. ولی در مورد جاری به جهت دلیل خاص یعنی صحیحه محمد بن مسلم یکبار شستن در تطهیر متنجس به بول در آب جاری کافی است و در آب باران هم اگر مرسله کاهلی را قبول کردیم یکبار شستن کافی است و الا علی القاعده دوبار شستن لازم است ولی تطهیر در آب کر طبق اطلاق روایاتی که حکم به تعدد غسل نموده قاعدتاً دوبار شستن لازم است چه آنکه در روایات مذکوره فی الباب اسمی از آب کثیر برده نشده است بعداً اشاره به بعض روایات خواهیم کرد.

مطلب دیگر این که حکم تعدد غسل در متنجس به بول آیا تنها اختصاص به لباس و بدن دارد یا این دو از باب مثال ذکر شده و روایات به اطلاق و با القاء خصوصیت شامل مطلق ملاقی با بول می‌شود به طوری که اگر دیوار یا زمین و یا هر چیز دیگری ملوث به بول شود در تطهیر آن دو بار شستن معتبر است؟

مرحوم استاد خویی می‌فرماید: فرق است بین نجاسات و طهارات اگر در روایتی فرمود: «اغسل ثوبک من ابوال ما لا یاکل لحمه» در اینجا از دیدگاه عرف خصوصیتی در لباس نیست بلکه بول با هر چه اصابت کند تطهیر آن لازم است اما در مورد طهارت لباس یا بدن اگر بگوید: «اغسل البول الواقع علی اللباس بالماء مرتین» نمی‌توان به همه موارد تعدی کرد و در همه جا دوبار غسل را لازم دانست زیرا قیاس است ضمن این که در نظر عرف فرق است همانطور که در شستن ظرف غذا به یکبار شستن آن اکتفا نمی‌شود و در روایات هم امر به سه بار غسل شده است از این جهت که در عرف مراتب طهارت متفاوت است و لذا شرع مقدس در مورد تطهیر محل غائط تسامح کرده و حتی با احجار هم تطهیر حاصل می‌شود ولی اگر ظرفی ملوث به غائط شود یکبار در تطهیر آن کافی نیست.

بنابراین در نجاست می‌توان حکم آن را به سایر موارد ملوث به بول و غائط تسری داد ولی در مورد طهارت اگر در جایی فرمود: در لباس ملوث به بول دوبار تطهیر لازم است نمی توان به غیر آن تعدی کرد لذا در مواردی که نص وارد نشده یعنی در غیر لباس و بدن اگر متنجسبه بول شود بعید نیست که یکبار شستن کافی باشد.

بیان استاد اشرفی

به نظر ما این کلام عجیب است و مرحوم میرزا هاشم قزوینی هم همین حرف را می‌زند که چطور در آب استنجاء می‌گویید: آب استنجاء طاهر است و حتی خوردن آن هم جائز است با این که اینگونه طهارت با عرف سازگار نیست کدام آدم عاقلی می‌پذیرد که آن را بخورد. به نظر بنده روایات دلالت بر طهارت آب استنجاء ندارد تا بگوییم چون طاهر است شرب آن هم جائز است بلکه روایات تنها دلالت بر معافیت ملاقی با آب استنجاء دارد و این که مرحوم استاد خویی فرمود: از روایاتی که حکم به عدم بأس لباس ملاقی با آب استنجاءنموده به برهان انّی کشف از طهارت آب استنجاء می‌کنیم، این کلام موافق با ذوق عرفی نیست که بگوییم حتی شرب آن هم جائز است ضمن اینکه این کلام با این مطلبی که اینجا فرمودید هم سازگار نیست که فرق گذاشتید که اگر بول با بدن یا لباس ملاقات کند دوبار شستن لازم است و اگر با غیر این دو ملاقات کند مثل ظرف غذا یکبار شستن کافی است.

این کلام صحیح نیست زیرا اگر دلیل خاص نباشد و آنچه در ظروف آمده مطابق طبع و ذوق عرفی باشد در عرف هم دقت در تطهیر دوبار ظرف وجود دارد با این که در ظروف، عرف تعمّد در تطهیر مکرر آن دارد به نظر ما صحیح آن است که بگوییم: اصل آن است که در مورد طهارت باید رفع قذارت عرفاً بشود و تعبد محض نیست و بیان شارع به عنوان مصداق عرفی بوده است لذا می‌بینیم در ظروف سه مرتبه و در مثل ثوب امر به دوبار شستن شده است.

حاصل مطلب این که: بول اگر با شیئی ملاقات کند دوبار شستن آن با آب قلیل لازم است و فرقی بین بول خشک و مرطوب و بین کثیر و قلیل آن نیست مگر آب جاری که دلیل بر تطهیر به یکبار غسل داریم ولی سایر موارد در غیر بدن و لباس در غیر موردی که استقذار عرفی باشد یکبار شستن کافی در طهارت طهارت است و نیازی به تعدد نیست.