درس خارج فقه استاد مصطفی اشرفی‌شاهرودی

موضوع: طهارت/ بررسی حکم ظروف ساخته شده از پوست میته در امور مشروط به طهارت و مطلق انتفاعات /

فصل في حكم الأواني‌. المسألة الاولی: لا يجوز استعمال الظروف المعمولة من جلد نجس العين أو الميتة في ما يشترط فيه الطهارة من الأكل و الشرب و الوضوء و الغسل، بل الأحوط عدم[1] استعمالها في غير ما يشترط فيه الطهارة أيضاً؛ و كذا غير الظروف من جلدهما، بل و كذا سائر الانتفاعات غير الاستعمال، فإنّ الأحوط ترك جميع الانتفاعات منهما[2] و أمّا ميتة ما لا نفس له كالسمك و نحوه، فحرمة استعمال جلده غير معلوم و إن كان أحوط؛ و كذا لا يجوز استعمال الظروف المغصوبة مطلقاً، و الوضوء و الغسل منها مع العلم باطل[3] مع الانحصار، بل مطلقاً [4] نعم[5] لو صبّ الماء منها في ظرف مباح فتوضّأ أو اغتسل، صحّ و إن كان عاصياً من جهة تصرّفه في المغصوب.

ترجمه: فصل سوم در حكم ظروف است. انتفاع از ظروف ساخته شده از پوست حیوان نجس العين مثل سگ و خوک يا پوست ميته در امور مشروط به طهارت مثل خوردن و آشاميدن یا وضوء و غسل، جائز نیست بلكه احوط آن است که در امور غیر مشروط به طهارت هم استفاده نشود و احوط آن است که از پوست این حیوانات در غير ظروف هم استفاده نشود «مثل این که از پوست آن لباس تهیه کنند» و همچنین مطلق انتفاعات ولو از غیر پوست میته «مثل این که از گوشت آن برای خوراک سگ استفاده شود» احوط ترك جميع انتفاعات است. اما حرمت انتفاع از ميته غير نجس، مثل ماهى معلوم نيست اگر چه احوط در ترك آن است. همچنين جايز نيست استعمال از ظروف غصبی مطلقاً « چه در عمل مشروط به اباحه و چه در امور غیر مشروط به اباحه» و اگر کسی از ظرف غصبی وضو بگیرد یا غسل کند در حال علم و انحصار آب در ظرف غصبی، وضو غسلش باطل است بلكه با عدم انحصار نيز باطل است. آری اگر آب ظرفِ غصبی را در ظرف مباحی بريزد و بعد در آن وضو بگیرد یا غسل كند صحيح است «منوط به این که آب آن غصبی نباشد» اگر چه از جهت تصرف در ظرف غصبى معصيت كرده است.

به حول و قوه الهی فصل سوم باب نجاسات را شروع می‌کنیم. مرحوم سید این فصل را در احکام ظروف مطرح نموده و احکام آن را از جهات مختلفی بررسی نموده است اعم از این که از آن در عمل مشروط به طهارت استفاده شود یا استفاده‌های دیگری از

آن شود مرحوم سید در مساله اول متعرض چند فرع فقهی شده است:

فرع اول: در این است که آیا انتفاع ظروفِ ساخته شده از پوست حیوان نجس العين مثل سگ و خوک يا پوست ميته، در امور مشروط به طهارت مثل خوردن و آشاميدن و وضوء و غسل، جائز است یا خیر؟ شکی نیست در این که استفاده از این ظروف در عمل مشروط به طهارت مثل وضو یا غسل جائز نیست و خوردن از آن‌ها هم حرام است زیرا پوست این حیوانات نجس است و آبی هم که در آن ریخته می‌شود با ملاقات آن نجس می‌شود طبعاً اکل و شرب از آن نیز حرام و استفاده از آن برای وضو و غسل هم جائز نیست زیرا طهارت در آب وضو و غسل شرط صحت آن است.

فرع دوم: در این است که آیا استفاده و انتفاع از پوست میته و پوست سگ و خوک در امور غیر مشروط به طهارت جائز است یا خیر؟ آیا انتفاعات از غیر پوست این حیوانات مثل گوشت و دنبه در امور غیر مشروط به طهارت جائز است و می‌توان مثلا از دنبه این حیوانات برای روشنایی استفاده کرد یا گوشت آن را به سگ داد یا برای غلاب ماهی از آن استفاده نمود یا خیر؟ مرحوم سید به نحو مطلق حکم به احتیاط در ترک چنین انتفاعاتی نموده است اعم از این که در امور مشروط به طهارت استفاده شود یا در امور غیر مشروط به طهارت. احتیاط در کلام سید چون مسبوق به فتوا بر جواز نیست ظهور در احتیاط وجوبی دارد این در حالی است که مرحوم سید قدّس سرّه در بحث نجاست میته[6] و نیز در أحكام نجاسات[7] حکم به جواز انتفاع از میته در امور غیر مشروط به طهارت نموده است.

بیان مرحوم استاد خویی در مساله

قول صحیح حکم به جواز انتفاع از پوست این حیوانات به عنوان ظرف و غیر ظرف در عمل غیر مشروط به طهارت است و نیز غیر از پوست میته انتفاعات دیگر هم جائز مثل این که گوشت آن را برای سگ بیندازند و از روغن آن برای روشنایی استفاده کنند حتی در عمل مشروط به طهارت مثل اکل و شرب و وضو و غسل حرمت ذاتی ندارد که بگوییم اگر کسی آب یا غذایی را در ظرف ساخته شده از میته بریزد به صِرف ریختن آن فعل حرامی را مرتکب شده است بنابراین اگر هم منع از انتفاع از پوست میته و سگ و خوک در اکل و شرب شده به جهت حرمت شرب و اکل نجس است از این جهت که موجب نجاست آن می‌شود همچنین اگر منع از وضو و غسل در آن شده به جهت این است که صحت وضو مشروط به طهارت آب است و با ریختن آب در چنین ظرفی لا محاله آب نجس شده و وضو باطل خواهد شد. لذا وضو گرفتن از چنین ظرفی حرمت تکلیفی ندارد بلکه حرمت وضعی دارد و موجب بطلان عمل می‌شود.

و اما روایاتی که در این جهت وارد شده به دو دسته تقسیم می‌شوند: در برخی از روایات که مرحوم صاحب وسائل در باب 34

از ابواب اطعمه محرمه ذکر نموده به نحو مطلق منع از انتفاع پوست میته و سایر انتفاعات شده است. در برخی از روایات حکم به جواز انتفاع از میته در امور غیر مشروط به طهارت شده است که به برخی از این روایات اشاره می‌شود:

اما روایات مانعه:

    1. موثقة ابن مغيرة: مُحَمَّدُ بْنُ يَعْقُوبَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ يَحْيَى عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ عَاصِمِ بْنِ حُمَيْدٍ عَنْ عَلِيِّ بْنِ أَبِي الْمُغِيرَةِ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِي عَبْدِ اللَّهِ الْمَيْتَةُ يُنْتَفَعُ مِنْهَا بِشَيْ‌ءٍ فَقَالَ لَا قُلْتُ بَلَغَنَا أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ مَرَّ بِشَاةٍ مَيْتَةٍ فَقَالَ مَا كَانَ عَلَى أَهْلِ هَذِهِ الشَّاةِ إِذَا لَمْ يَنْتَفِعُوا بِلَحْمِهَا أَنْ يَنْتَفِعُوا بِإِهَابِهَا فَقَالَ تِلْكَ شَاةٌ كَانَتْ لِسَوْدَةَ بِنْتِ زَمْعَةَ زَوْجِ النَّبِيِّ وَ كَانَتْ شَاةً مَهْزُولَةً لَا يُنْتَفَعُ بِلَحْمِهَا فَتَرَكُوهَا حَتَّى مَاتَتْ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ مَا كَانَ عَلَى أَهْلِهَا إِذَا لَمْ يَنْتَفِعُوا بِلَحْمِهَا أَنْ يَنْتَفِعُوا بِإِهَابِهَا أَيْ تُذَكَّى.[8]

از این روایت به مقتضای مفهوم شرط که فرمود: «مَا كَانَ عَلَى أَهْلِهَا إِذَا لَمْ يَنْتَفِعُوا بِلَحْمِهَا أَنْ يَنْتَفِعُوا بِإِهَابِهَا أَيْ تُذَكَّى» استفاده می‌شود که انتفاع از جلد میته مطلقا جائز نیست.

    2. موثقة أبي مريم: مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ بِإِسْنَادِهِ عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ سَعِيدٍ عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ عَنْ يُونُسَ بْنِ يَعْقُوبَ عَنْ أَبِي مَرْيَمَ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِي عَبْدِ اللَّهِ السَّخْلَةُ الَّتِي مَرَّ بِهَا رَسُولُ اللَّهِ وَ هِيَ مَيْتَةٌ فَقَالَ مَا ضَرَّ أَهْلَهَا لَوِ انْتَفَعُوا بِإِهَابِهَا قَالَ فَقَالَ أَبُوعَبْدِاللَّهِ لَمْ تَكُنْ مَيْتَةً يَا أَبَا مَرْيَمَ وَ لَكِنَّهَا كَانَتْ مَهْزُولَةً فَذَبَحَهَا أَهْلُهَا فَرَمَوْا بِهَا فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِمَا كَانَ عَلَى أَهْلِهَا لَوِ انْتَفَعُوا بِإِهَابِهَا. [9]

ترجمه: راوی از امام صادق سوال کرد درباره قول رسول خدا که چون گذر كرد بر بره مرده‌اى، فرمود: چه مانعی داشت که صاحبش از پوست آن استفاده مى‌كرد، امام صادق در توضیح آن فرمود: آن حیوان میته نبود لکن صاحب آن حیوان به جهت این که حیوان نحيف و لاغر شده بود آن را ذبح كرد و دور انداخت، رسول خدا وقتی حیوان را ديد فرمود: اگر گوشت آن قابل استفاده نبود چرا صاحب آن لااقل از پوست آن استفاده نکرد.

    3. موثقة سماعة: وَ عَنْهُ عَنِ الْحَسَنِ عَنْ زُرْعَةَ عَنْ سَمَاعَةَ قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ جُلُودِ السِّبَاعِ أَ يُنْتَفَعُ بِهَا؟ فَقَالَ إِذَا رَمَيْتَ وَ سَمَّيْتَ فَانْتَفِعْ بِجِلْدِهِ وَ أَمَّا الْمَيْتَةُ فَلَا.[10]

مقتضای اطلاق این روایت نیز عدم جواز انتفاع از جلد میته مطلق حیوانات است حتی در امور غیر مشروط به طهارت.

اما روایات مجوزه: «جواز انتفاع از میته در امور غیر مشروط به طهارت»

    1. روایت حسن بن علی: مُحَمَّدُ بْنُ يَعْقُوبَ عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ مُعَلَّى بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِيٍّ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا الْحَسَنِ فَقُلْتُ إِنَّ أَهْلَ الْجَبَلِ تَثْقُلُ عِنْدَهُمْ أَلَيَاتُ الْغَنَمِ فَيَقْطَعُونَهَا قَالَ هِيَ حَرَامٌ قُلْتُ فَنَصْطَبِحُ بِهَا فَقَالَ أَمَا تَعْلَمُ أَنَّهُ يُصِيبُ الْيَدَ وَ الثَّوْبَ وَ هُوَ حَرَامٌ.[11]

    2. صحيحة البزنطي: مُحَمَّدُ بْنُ إِدْرِيسَ فِي آخِرِ السَّرَائِرِ نَقْلًا مِنْ كِتَابِ جَامِعِ الْبَزَنْطِيِّ صَاحِبِ الرِّضَا قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنِ الرَّجُلِ يَكُونُ لَهُ الْغَنَمُ يَقْطَعُ مِنْ أَلَيَاتِهَا وَ هِيَ أَحْيَاءٌ أَ يَصْلُحُ أَنْ يَنْتَفِعَ بِمَا قَطَعَ قَالَ نَعَمْ يُذِيبُهَا وَ يُسْرِجُ بِهَا وَ لَا يَأْكُلُهَا وَ لَا يَبِيعُهَا.[12]

مفاد روایت: در این روایت از خوردن دنبه جدا شده از حیوان در زمان حیات، منع شده است از این جهت که حکم میته را دارد ولی سایر انتفاعات آن جائز شمرده شده است.

    3. صحيحة علي بن جعفر: عَلِيُّ بْنُ جَعْفَرٍ فِي كِتَابِهِ عَنْ أَخِيهِ مُوسَى بْنِ جَعْفَرٍ قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنِ الْمَاشِيَةِ تَكُونُ لِرَجُلٍ فَيَمُوتُ بَعْضُهَا أَ يَصْلُحُ لَهُ بَيْعُ جُلُودِهَا وَ دِبَاغُهَا وَ يَلْبَسَهَا؟ قَالَ لَا وَ إِنْ لَبِسَهَا فَلَا يُصَلِّي فِيهَا. [13]

مفاد روایت: در این روایت حکم شده به عدم جواز استفاده از جلد میته در نماز «عمل مشروط به طهارت» و تصریح شده که پوشیدن آن در غیر نماز مانعی ندارد.

    4. صحيحة محمد بن مسلم: وَ عَنْهُ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِيٍّ عَنْ سَمَاعَةَ قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ جِلْدِ الْمَيْتَةِ الْمَمْلُوحِ وَ هُوَ الْكَيْمُخْتُ؟ فَرَخَّصَ فِيهِ وَ قَالَ إِنْ لَمْ تَمَسَّهُ فَهُوَ أَفْضَلُ.[14]

مقتضای جمع بین روایات

مقتضای حجع بین این دو دسته روایات آن است که روایات مانعه را حمل بر کراهت کنیم یا حمل کنیم روایات مانعه را بر موردی که در عمل مشروط به طهارت از آن استفاده شود «فلابد من حمل الناهية إما على ما يشترط فيه الطهارة، أو على الكراهة»[15] لذا مانعی نیست که از گوشت میته برای خوراک سگ یا طعمه ماهی در هنگام ماهی‌گیری استفاده شود. بنابراین احتیاط وجوبی مرحوم سید در عدم انتفاع در امور غیر مشروط به طهارت پذیرفته نیست و شایسته این بود که مرحوم سید حکم به کراهت انتفاع از آن در امور غیر مشروط به طهارت می‌نمود.

فرع سوم: در آن است که آیا انتفاع از ميته غير نجس، مثل پوست ماهی و مطلق حیوانات دریایی که میته آنها نجس نیست جائز است یا خیر؟ آیا انتفاع از میته حیوانات دریایی حرام است با این که محکوم به نجاست نیست؟ آیا حرمت انتفاع از میته شامل میته حیوانات دریایی می‌شود؟ مرحوم سید بر خلاف مورد قبل حکم به عدم حرمت نموده و احتیاط را در ترک انتفاع از آنها نموده است که از آن استحباب اجتناب از آن یا کراهت استفاده از آن برداشت می‌شود «و أمّا ميتة ما لا نفس له كالسمك و نحوه، فحرمة استعمال جلده غير معلوم و إن كان أحوط.»

وجه جواز انتفاع از میته حیوانات دریایی در امور غیر مشروط به طهارت آن است که میته این حیوانات طاهر است لذا روایات مانعه شامل آنها نمی‌شود لکن در جواز انتفاع از میته در امور مشروط به طهارت فرقی نیست بین میته حیوانات دریایی که طاهر هستند و میته دیگر حیوانات که نجس هستند زیرا در میته حیوانات دو دسته از روایات داریم روایات مجوزه و مانعه و گفتیم که مقتضای جمع بین این دو دسته روایات آن است که روایات مانعه را حمل بر کراهت کنیم یا روایات مانعه را حمل کنیم بر امور غیر مشروط به طهارت از این جهت روایات مجوزه صریح در جواز است و اطلاق دارد و به اطلاق شامل میته نجس هم می‌شود.

قال السید ره فی العروه: و كذا لا يجوز استعمال الظروف المغصوبة مطلقاً،

فرع چهارم: حکم استفاده از ظرف غصبی در وضو و غسل. مرحوم سید می‌فرماید: استعمال ظروف مغصوبه مطلقاً جايز نيست چه در عمل مشروط به اباحه و چه در امور غیر مشروط به اباحه. بنابراین اگر کسی با ظرف غصبی وضو بگیرد یا غسل کند وضو و غسلش باطل است . وجه حرمت و بطلان آن است که وضو گرفتن در ظرف غصبی تصرف در مال غیر است از طرفی نهی در عبادات موجب فساد در عبادت است بنابراین علی القاعده انتفاع از آن موجب بطلان وضو و غسل می‌شود و چون تصرف در مال غیر است تصرف در آن مطلقا حرام است ولو در غیر نماز.

سوال این است که اگر آب را از ظرف غصبی برداریم و در ظرف غیر غصبی بریزیم و از آن وضو بگیریم یا غسل کنیم آیا در این صورت هم وضو و غسل باطل است یا خیر؟ در فرض انحصار آب در ظرف غصبی وظیفه فرد تیمم است لکن اگر آب آن را در ظرف غیر غصبی بریزد علی القاعده وضو و غسل صحیح است اگر چه بواسطه تصرف در ظرف غصبی معصیت کرده است. توضیح بیشتر مساله در جلسه بعد ان شاء الله به عرض خواهد رسید.