درس خارج فقه استاد مصطفی اشرفی‌شاهرودی

موضوع: طهارت/ آیا ممنوعیت استفاده از ظروف طلا و نقره اختصاص دارد به خوردن و آشامیدن یا مطلق استعمال از ظروف طلا و نقره حرام است/

المسألة الرابعه: يحرم استعمال أواني الذهب و الفضّة في الأكل و الشرب و الوضوء و الغسل و تطهير النجاسات و غيرها من سائر الاستعمالات، حتّى وضعها على الرفوف للتزيين بل يحرم تزيين المساجد و المشاهد المشرّفة بها، بل يحرم اقتناؤهامن غير استعمال و يحرم بيعها و شراؤها و صياغتها و أخذ الاجرة عليها، بل نفس الاجرة أيضاً حرام.

مقام دوم: بررسی حکم استعمال ظروف طلا و نقره در غیر اکل و شرب

سوال این است که آیا استعمال ظروف طلا و نقره در غیر اکل و شرب مثل وضو گرفتن یا غسل کردن و بلکه مطلق انتفاعات ولو به صورت تزیین و حتی نگهداری آن در صندوقچه حرام است یا این که حرمت تنها اختصاص به اکل و شرب از ظروف طلا و نقره دارد؟

حرمت استفاده از ظروف طلا و نقره در اکل و شرب مسلّم است و کسی هم در آن مخالفت نکرده است ضمن این که در برخی از روایات تصریح شده به حرمت خصوص اکل و در برخی از روایات هم تصریح به حرمت شرب از آنیه طلا و نقره شده است. تمام بحث در سه مرحله بعد از آن است. مرحوم سید در همه صور ثلاثه به صورت بل اضرابیّه حکم به حرمت نموده است: صورت اول استعمال ظروف طلا و نقره در غیر اکل و شرب مثل وضو و غسل است. ب: صورت دوم انتفاع از این ظروف به عنوان زینت است. صورت سوم مطلق نگه‌داری از این ظروف ولو این که به عنوان زینت نباشد و در صندوقچه حفظ شود.

بنابراین در اینجا چند احتمال مطرح است:

    • احتمال اول آن است که روایاتِ ناهیه تنها ناظر به خصوص اکل و شرب از ظروف طلا و نقره باشد.

    • احتمال دوم آن است که روایات ناظر به ممنوعیت مطلق استعمال از این ظروف باشد ولو در غیر اکل و شرب. مرحوم محقق در معتبر در حرمت این مرحله نفی خلاف نموده است.

    • احتمال سوم آن است که روایات حمل شود برمطلق انتفاعات اگر اینطور باشد استفاده از آن به عنوان زینت هم حرام است.

    • احتمال چهارم آن است که متعلق نهی در روایات مطلق باشد به نحوی که شامل نگهداری از آنها در صندوقچه هم بشود ولو این که به عنوان زینت نباشد و صرفاً از آن در خانه نگهداری شود. بحيث يكون أصل وجود أواني الذهب و الفضة ممنوعا محرما، مرحوم استاد خویی از این احتمال تعبیر به أضعف احتمالات نموده است.

بررسی احتمال اول: مرحوم استاد خویی از بین احتمالات اربعه احتمال اول را اختیار نموده که متعلق نهی خصوص اکل و شرب از این ظروف باشد نه مطلق استعمال و انتفاع از این ظروف. اما حرمت استفاده از این ظروف در اکل و شرب به جهت روایاتی است که در آنها نهی از خصوص اکل و شرب از آنیه طلا و نقره شده است و اما روایاتی که نهی روی ذات ظروف طلا و نقره رفته نه خصوص اکل و شرب این روایات حمل می‌شود بر شرب و اکل از این ظروف زیرا تعلّق نهی به ذات طبیعت بلا شک غلط است طبعاً متعلق نهی باید افعال مکفین باشد از طرفی مناسبت حکم و موضوع اقتضا دارد که متعلق نهی عملی باشد که در عرف رایج و متعارف و مرتبط با آن باشد و غرض عادی از آن شیء باشد که در ما نحن فیه همان خوردن و آشامیدن از ظروف طلا و نقره است که در اصل ساختن آنیه برای دو منظور فوق است همچنان که در آیه شریفه ﴿حُرِّمَتْ عَلَيْكُمْ أُمَّهَاتُكُمْ وَ بَنَاتُكُمْ وَ أَخَوَاتُكُمْ﴾ حکم روی ذات امهات و بنات رفته ولی مراد از حرمت خصوص ازدواج با آنان است نه امور دیگر مثل نگاه کردن و یا در آیه 3 سوره مائده حکم به حرمت میته و دم و لحم خنزیر شده و حکم روی ذات دم و میته و خنزیر رفته است ﴿حُرِّمَتْ عَلَيْكُمُ الْمَيْتَةُ وَ الدَّمُ وَ لَحْمُ الْخِنْزِ﴾ ولی مراد خصوص خوردن آنها است نه مطلق انتفاعات طبق این بیان روایاتی که در آنها نهی از ذات ظروف طلا و نقره شده به مناسبت حکم و موضوع حمل می‌شود بر خصوص اکل و شرب از این ظروف نه سایر استعمالات طبعاً تزیّن به این ظروف مانعی ندارد چنان که ساختن آن و اخذ اجرت در مقابل آنها نیز مانعی ندارد.

بررسی احتمال دوم :که مراد از حرمت در روایات مطلق استعمالات باشد چه در اکل و شرب که استعمال متعارف آن است و چه در وضو و غسل و امور دیگر. عمده دلیل بر حرمت مطلق استعمالات و بلکه مطلق انتفاع از آنیه ذهب و فضه روایاتی است که در آنها نهی به ذات ظروف تعلق گرفته و برخی از آنها برداشت نموده‌اند که هرگونه استفاده از ظروف طلا و نقره ولو برای غسل و وضو حرام است مثل این که فرمود: «أَنَّهُ كَرِهَ آنِيَةَ الذَّهَبِ وَ الْفِضَّةِ وَ الْآنِيَةَ الْمُفَضَّضَةَ.»[1] «أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ نَهَاهُمْ عَنْ سَبْعٍ مِنْهَا الشُّرْبُ فِي آنِيَةِ الذَّهَبِ وَ الْفِضَّةِ. «آنِيَةُ الذَّهَبِ وَ الْفِضَّةِ مَتَاعُ الَّذِينَ لٰايُوقِنُونَ.»[2] اگر اینطور باشد وضو و غسل هم در این ظروف باطل خواهد بود زیرا نهی بعبادت بالاتزام دلالت بر بطلان عبادت هم دارد زیرا به عمل حرام تقرب غلط است .

بیان مرحوم استاد خویی در صحت وضو و غسل در ظرف طلا و نقره

اولاً طبق مبنایی که ما اختیار کردیم «که روایاتِ ناهیه تنها ناظر به خصوص اکل و شرب از ظروف طلا و نقره است» استعمال ظروف طلا و نقره در غیر اکل و شرب ممنوع نیست. ثانیاً اگر هم قائل به حرمت مطلق انتفاع از آنیه طلا و نقره شویم می‌توان حکم به صحت وضو و غسل در این ظروف نمود به همان تقریبی که در وضو در ظرف غصبی گذشت و گفتیم: حصول قدرت تدریجی کافی در صحت امر است. وقتی فرد برای شستن صورت از ظرف غصبی آب را برمی‌دارد اگر چه فعل حرامی را مرتکب شده ولی مانع شرعی در شستن عضو اول که صورت باشد فی نفسه وجود ندارد زیرا آب مباح است. از طرفی حرمت تکلیفی «لاتغصب» موجب حرمت وضعی «بطلان وضو» نمی‌شود زیرا استفاده از این آب منحصر در وضو گرفتن نیست تا برداشتن آب از باب مقدمه منحصره بر حرام موجب بطلان ذی المقدمه و فقدان امر به وضو شود. فرد می‌تواند آب را صرف در کار دیگری کند مثل این که آب را روی زمین بریزد یا بخورد. حال بعد از برداشتن مجدّد آب برای شستن عضو بعدی «ولو این که منع از برداشتن آب دارد و تصرفش هم حرمت تکلیفی داشت» قدرت بر شستن عضو اول و سپس با برداشتن جدید قدرت شرعی بر عضو دوم وضو را پیدا می‌کند زیرا آب مباح است و بعد از برداشتن آن مانعی در تصرف آن نیست و هکذا نسبت به جزء سوم وضو که شستن دست چپ باشد. بنابراین چون فرد قدرت شرعی بر وضو ولو به صورت تدریجی دارد مانعی از تعلق امر به وضو نیست.

در ما نحن فیه هم آنچه حرام است استعمال از ظروف طلا و نقره است. فرض آن است که آب مباح است از طرفی دلیلی نداریم که عمل مترتب بر استعمال این ظروف هم حرام باشد. حال اگر آب منحصر در ظرف طلا و نقره نباشد و ظرف دیگری هم وجود داشته باشد، در این صورت امر ثابت است و برای صحت عمل نیازی به امر ترتبی هم نداریم و اما اگر آب منحصر در ظرف طلا و نقره باشد می‌توان تصحیح وضو را به ملاک ثابت کرد به همان تقریبی که در ظرف غصبی گذشت.

بیان استاد اشرفی

بزرگانی همچون مرحوم محقق مرحوم علامه که قریب به زمان صدور روایات بوده‌اند و بلکه مشهور فقها گفته‌اند حرمت اختصاص به شرب و اکل ندارد انصافاً نمی توان به راحتی از کلام این بزرگان گذشت. بعید نیست که سایر استعمالات حرام باشد ولو این که به صورت زینت از ظروف طلا و نقره استفاده شود ضمن این که استفاده از ظروف طلا و نقره اختصاص به اکل و شرب ندارد و در بین حاکمان و مرفهّین معمول بوده که به جهت فخر فروشی و تکبر از ظروف طلا و نقره در غیر اکل و شرب مثل شستن دست و یا حتی به عنوان زینت نیز استفاده می‌کردند.

ثمره بحث

اگر حرمت چنین انتفاعاتی را بپذیریم ثمره‌ای که بر آن مترتب می‌شود آن است که بیع و شراء و حتی ساختن ظروف طلا و نقره حرام خواهد بود همچنان که ساختن بت و آلات لهو و لعب حرام است ولی اگر قائل شویم که مطلق انفاع و مطلق استعمال حرام نیست می‌توان طبق بیان مرحوم استاد خویی حکم به صحت وضو و غسل و حتی جواز ساختن این ظروف نمود. توضیح بیشتر ان شاء الله در جلسه بعد خواهد آمد.