درس خارج فقه استاد اشرفی

«بِسْمِ اللّهِ الرَّحْمنِ الرَّحيمِ»

موضوع: حکم بول و غائط حیوانات ثلاثه مکروه اللحم «اسب، الاغ و أستر».

قال السید ره فی العروه: أما البول و الغائط من حلال اللحم فطاهر حتى الحمار و البغل و الخيل.

بحث ما در طهارت و نجاست أبوال و أرواث سه حیوان مکروه اللحم یعنی حمار«الاغ» خيل «فرس، اسب» و بغل «استر»[1] بود و گفتیم در مسأله سه قول مطرح است: 1. مشهور فقها قدیماً و حدیثاً قائل به طهارت بول و روث این حیوانات ثلاثه شده اند 2. در مقابل مشهور، عده قلیلی از جمله ابن جنید ره، محقّق اردبیلی ره و مرحوم شیخ ره در نهایة قائل به نجاست بول و روث این حیوانات شده اند لکن مرحوم شیخ ره در مبسوط قائل به کراهت شده و روایات دال بر نجاست را حمل بر کراهت نموده است. 3. برخی من جمله صاحب حدائق ره در مسأله تفصیل داده اند به این که بول این حیوانات نجس ولی روث یعنی سرگین این حیوانات طاهر است مستند این قول روایاتی است که ظهور در نجاست بول این حیوانات دارد این روایات خود به دو دسته تقسیم می شوند دسته اول روایات، دلالت بر نجاست خصوص بول این سه حیوان دارد و اشاره ای به حکم روث آن ها ننموده است دسته دوم روایاتی است که تفصیل داده بین بول و روث به این صورت که بول این حیوانات نجس ولی روث آن ها طاهر است یعنی ظهور در نجاستت روث نیز دارد.

صحیحه محمد بن مسلم: عَنْ حَمَّادٍ عَنْ حَرِيزٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ فِي حَدِيثٍ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ عَنْ أَبْوَالِ الدَّوَابِّ وَ الْبِغَالِ وَ الْحَمِيرِ فَقَالَ اغْسِلْهُ فَإِنْ لَمْ تَعْلَمْ مَكَانَهُ فَاغْسِلِ الثَّوْبَ كُلَّهُ فَإِنْ شَكَكْتَ فَانْضِحْهُ.[2]

موثقة عبد الرحمن: بِإِسْنَادِهِ عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ سَعِيدٍ عَنْ فَضَالَةَ عَنْ أَبَانِ بْنِ عُثْمَانَ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ

اللَّهِ عَنْ رَجُلٍ يَمَسُّهُ بَعْضُ أَبْوَالِ الْبَهَائِمِ أَيَغْسِلُهُ أَمْ لَا؟ قَالَ يَغْسِلُ بَوْلَ الْحِمَارِ وَ الْفَرَسِ وَ الْبَغْلِ فَأَمَّا الشَّاةُ وَ كُلُّ مَا يُؤْكَلُ لَحْمُهُ فَلَا بَأْسَ بِبَوْلِهِ.[3]

موثقه عبد الأعلى بن أعين: مُحَمَّدُ بْنُ أَحْمَدَ بْنِ يَحْيَى عَنِ السِّنْدِيِّ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ يُونُسَ بْنِ يَعْقُوبَ عَنْ عَبْدِ الْأَعْلَى بْنِ أَعْيَنَ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ عَنْ أَبْوَالِ الْحَمِيرِ وَ الْبِغَالِ قَالَ اغْسِلْ ثَوْبَكَ قَالَ قُلْتُ فَأَرْوَاثُهُمَا قَالَ هُوَ أَكْبَرُ مِنْ ذَلِكَ.[4]

صحیحه أبي مريم: عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ مُعَلَّى بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ الْوَشَّاءِ عَنْ أَبَانِ بْنِ عُثْمَانَ عَنْ أَبِي مَرْيَمَ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِي عَبْدِ اللَّهِ مَا تَقُولُ فِي أَبْوَالِ الدَّوَابِّ وَ أَرْوَاثِهَا قَالَ أَمَّا أَبْوَالَهَا فَاغْسِلْ إِنْ أَصَابَكَ وَ أَمَّا‌ أَرْوَاثُهَا فَهِيَ أَكْثَرُ مِنْ ذَلِكَ.[5]

صحيحه علی بن جعفر: عَنْ عَلِيِّ بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ أَخِيهِ قَالَ سَأَلْتُهُ عَنِ الثَّوْبِ يُوضَعُ فِي مَرْبِطِ الدَّابَّةِ عَلَى بَوْلِهَا أَوْ رَوْثِهَا قَالَ إِنْ عَلِقَ بِهِ شَيْ‌ءٌ فَلْيَغْسِلْهُ وَ إِنْ أَصَابَهُ شَيْ‌ءٌ مِنَ الرَّوْثِ أَوِ الصُّفْرَةِ الَّتِي يَكُونُ مَعَهُ فَلَا تَغْسِلْهُ مِنْ صُفْرَةٍ. [6]

صحیحه حلبی: مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيَى عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ الْبَرْقِيِّ عَنْ أَبَانٍ عَنِ الْحَلَبِيِّ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ قَالَ: لَا بَأْسَ بِرَوْثِ الْحَمِيرِ وَ اغْسِلْ أَبْوَالَهَا.[7]

از مجموع این دو دسته روایات استفاده می شود که بول حیوانات ثلاثه نجس ولی روث آن ها طاهر است صاحب حدائق ره طبق مسلک اخباری که دارد می فرماید تأویل این روایات که ظهور در نجاست بول حیوانات ثلاثه دارد و حمل آن ها براستحباب إجتناب از بول این حیوانات به قرینه دو روایتی که مستند مشهور است بر خلاف ظاهر روایات است خصوصاً این که در روایت سماعه بول این حیوانات در نجاست تشبیه به بول انسان شده است:

موثقه سماعه: عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ سَعِيدٍ عَنْ عُثْمَانَ بْنِ عِيسَى عَنْ سَمَاعَةَ قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ بَوْلِ السِّنَّوْرِ وَ الْكَلْبِ وَ الْحِمَارِ وَ الْفَرَسِ قَالَ كَأَبْوَالِ الْإِنْسَانِ.[8]

مرحوم شیخ ره در کتاب شریف تهذیب روایتی را در تأیید نظر مشهور ذکر نموده که دلالت بر عدم لزوم إجتناب از بول حیوانات ماکول اللحم دارد[9] و معتقد است این روایت می تواند به منزله مفسّر روایاتی باشد که ظهور در نجاست بول حیوانات ثلاثه دارد

چرا که در این روایت تصریح شده به کراهت بول حیوانات ماکول اللحمی که برای اکل خلق نشده اند یا استحباب غَسل لباس ملوّث به بول آن ها:

1. موثقه زراره: أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ عُرْوَةَ عَنِ ابْنِ بُكَيْرٍ عَنْ زُرَارَةَ عَنْ أَحَدِهِمَا فِي أَبْوَالِ الدَّوَابِّ تُصِيبُ الثَّوْبَ فَكَرِهَهُ فَقُلْتُ أَ لَيْسَ لُحُومُهَا حَلَالًا قَالَ بَلَى وَ لَكِنْ لَيْسَ مِمَّا جَعَلَهُ اللَّهُ لِلْأَكْلِ.[10]

مفاد روایت: مراد از کلام امام که فرمود «لَيْسَ مِمَّا جَعَلَهُ اللَّهُ لِلْأَكْلِ» حیوانات حلال گوشتی است که مُعَدّ للأکل نیستند یعنی حیواناتی که هدف از خلقت آنان اکل انسان از آن ها نبوده است بلکه برای رکوب آفریده شده اند ﴿وَ الْخَيْلَ وَ الْبِغٰالَ وَ الْحَمِيرَ لِتَرْكَبُوهٰا وَ زِينَةً﴾ در این روایت وقتی زراره از علت کراهت بول این حیوانات حلال گوشت یعنی حیوانات مکروه اللحم،سوال می کند حضرت در جواب می فرمایدکراهت به جهت آن است که این حیوانات برای اکل آفریده نشده اند«لَيْسَ مِمَّا جَعَلَهُ اللَّهُ لِلْأَكْلِ» یعنی هدف از خلقت آنان اکل آن ها نیست از این کلام استفاده می شود هر حیوان حلال گوشتی که مُعَدِّ برای اکل نیست إجتناب از بول آن مستحب است یا عدم احتراز از آن کراهت دارد این روایت به إطلاق شامل استر، الاغ و اسب نیز می شود.

جواب صاحب حدائق ره: مراد از کراهت در این روایت که شیخ ره موید برای کراهت بول ذکر نموده است «أَبْوَالِ الدَّوَابِّ تُصِيبُ الثَّوْبَ فَكَرِهَهُ» کراهت اصطلاحی نیست بلکه مراد نجاست بول حیوانات ثلاثه و لزوم إجتناب از آن است شاهد بر این مطلب روایاتی است که در آن تصریح به لزوم غَسل لباس ملوّث به بول حیوانات ثلاثه شده است از جمله:

1. موثقه عبد الرحمن ابن جحاج: الْحُسَيْنُ بْنُ سَعِيدٍ عَنْ فَضَالَةَ عَنْ أَبَانِ بْنِ عُثْمَانَ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ عَنِ الرَّجُلِ يَمَسُّهُ بَعْضُ أَبْوَالِ الْبَهَائِمِ أَ يَغْسِلُهُ أَمْ لَا؟ قَالَ يَغْسِلُ بَوْلَ الْفَرَسِ وَ الْحِمَارِ وَ الْبَغْلِ وَ أَمَّا الشَّاةُ وَ كُلُّ مَا كَانَ يُؤْكَلُ لَحْمُهُ فَلَا بَأْسَ بِبَوْلِهِ.[11]

قال ره فی الحدائق: فإنه لا مجال لحمل ما يؤكل لحمه في الرواية على ما يحل اكله بقوله المطلق و إلا لزم منه عدم جواز أكل لحوم تلك الدواب الثلاث لأنها وقعت في مقابلة ما يؤكل لحمه بل لا بد من حمله على ما خلق للأكل.

2. مرفوعه زراره: مُحَمَّدُ بْنُ مَسْعُودٍ الْعَيَّاشِيُّ فِي تَفْسِيرِهِ عَنْ زُرَارَةَ عَنْ أَحَدِهِمَا قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ أَبْوَالِ الْخَيْلِ وَ الْبِغَالِ وَ الْحَمِيرِ قَالَ

لَيْسَ لُحُومُهَا بِحَرَامٍ وَ لَكِنَّ النَّاسَ عَافُوهَا.[12]

قال ره فی الحدائق: من هذه الرواية يتضح معنى الرواية التي تمسك بها الشيخ ره...بيانه انه لما سأله عن أبوال هذه الدواب فكرهها-يعني نجسها و حكم بنجاستها-استبعد زرارة ذلك لما تقرر عنده من أنها مأكولة اللحم و ان كل ما كان مأكول اللحم فبوله و روثه طاهر فراجع في الجواب فقال: أ ليس لحومها حلالا و كل ما كان كذلك فبوله و روثه طاهر؟ فقال له بلى و لكن ليس المراد بمأكول اللحم الذي حكم الشارع بطهارة ما يخرج منه ما كان حلالا بل انما هو ما خلق لأجل الأكل و هذه الدواب الثلاث انما خلقت لشي‌ء آخر كما أوضحه في رواية العياشي.

ان قلت: شک و خلافی نیست در این که گوشت این حیوانات ثلاثه حلال است گر چه کراهت دارد و به استناد روایات متعدد هر حیوان حلال گوشتی بول و روث آن طاهر است «لا تغسل ثوبك من بول شي‌ء يؤكل لحمه».

مناقشه صاحب حدائق ره: حلیّت گوشت این حیوانات اگر چه در آن خلافی نیست لکن کبرای قضیه قابل برای مناقشه است زیرا روایاتی که به طور مطلق فرموده«لا تغسل ثوبك من بول شي‌ء يؤكل لحم» مراد از ماکول اللحم در این روایات تنها حیواناتی است که برای اکل خلق شده اند مثل گوسفند نه مطلق حیوانات حلال گوشت تا این که شامل حیواناتی شود که برای رکوب آفریده شده اند شاهد بر این مطلب روایت عیاشی است که از آن استفاده می شود مراد از حیوانات ماکول اللحم که حکم به طهارت بول آن ها شده غیر حیوانات ثلاثه است:[13]