درس خارج فقه استاد محمدعلی بهبهانی
1401/02/26
بسم الله الرحمن الرحیم
موضوع: فقه اقتصادی/ربا و بانکها /طریق اول؛ قسم اول: معامله نقدیه ای که مشتمل بر پول نقد است
وارد طریق اوّل شدیم اوّلین طریق از طرق چهل‌گانه بیع با ضمیمه بود. که یکی از راه‌های تخلّص از رباست. این بیع ۶ قسم دارد. هر ۶ قسمش را ما بحث می‌کنیم. بعضی از اقسامش را فقها قبول دارند و بعضی از اقسامش را فقها قبول ندارند. ببینیم اینها چیست و دلیل ما چیست و در موارد اختلافی باید تکلیف را مشخّص کرد. بعضی از مواردش، موارد اختلافی است. از فضای روایات، حکم موارد اختلافی هم به‌دست می‌آید. این موارد اختلافی‌اش در همین رساله‌ها هم موجود است. مثل همین انضمام کبریت به یک طرف. این یکی از موارد اختلافی است.
معامله‌ای که مشتمل بر ضمیمه است، گاهی وقت‌ها نقدی است و گاهی نسیه‌ای. معامله‌ای که شما یک چیزی به آن ضمیمه می‌کنید، تا آن را تصحیح کنید مثل اینکه من می‌خواهم پنجاه تن برنج را به شصت تن برنج یا به هشتاد تن برنج خرید و فروش کنم، این رباست چون یک جنس است اما چون جنس ها متفاوت است و یکی مرغوب و دیگری نامرغوب است وزنها متفاوت است و من می‌خواهم اینها را عوض کنم. اما نمی‌شود که بگویم پنجاه تن برنج هندی می‌دهم و تو هم پنجاه تن برنج ایرانی بده. چون قیمت ها متفاوت است و فرض کنید شما پنجاه تن برنج هندی دادید، می‌خواهید مقابلش ایرانی بگیرید، مثلاً سی تن به شما می‌دهند. بسته به اینکه چه نوعی بوده باشد. برای اینکه ربا نشود، شما به طرف ناقص یک ضمیمه اضافه می‌کنید.
حالا این معامله شما یک‌وقت معامله نقدی است و یک‌وقت معامله نسیه‌ای است. معامله نقدی در باب معاملات بیعی می‌رود. بحث ضمیمه را که در معامله نسیه‌ای مطرح کردند، برای مسأله قرض بوده. در مسأله برنج معمولاً پیش نمی‌آید. در مسأله قرض چون نسیه‌ای است. مثل این است که شما جنس واحدی را نسیه‌ای مثلاً شما می‌خواهید بگویید آقا من هزار درهم را به تو می‌فروشم به هزار وچهارصد درهم، به صورت نسیه‌ای . خب، این هزار درهم به هزار چهارصد درهم یا دو هزار درهم نسیه‌ای، این ضمیمه می‌خواهد. آیا با ضمیمه درست می‌شود یا نه؟
بحث نسیه‌ای یک‌مقدار سخت‌تر است. این مسأله در ربای باب قرض می‌رود. نه ربای باب بیع. در ربای در باب بیع بحث ضمیمه هست. آیا ضمیمه را در ربای در باب قرض هم می‌توانیم بیاوریم یا نه؟ این خیلی مهمّ است. در باب نسیه هم این ضمیمه می‌آید یا نه؟این هم همان معامله است. این هم حسب ظاهر داریم بیع انجام می‌دهیم. که این بیع با ضمیمه هم هست. امّا در باب نسیه است. چون نسیه است، مسأله مثل قرض می‌شود. به دیدی بعضی این مسأله صورتاً همان قرض ربوی می‌شود. حالا باید ببینیم این حکم ضمیمه دربیع نسیه‌ای هم هست یا نه.
پس وقتی گفتیم مسأله دو قسم است: نقدی و نسیه‌ای، سه صورت هم برای هرکدامشان تصویر می‌کنیم: یکی اینکه فقط می‌آییم یک چیزی را به طرف ناقص ضمیمه می‌کنیم. یک وقت است که نه! به هردو طرف یک چیزی را ضمیمه می‌کنیم. بعد در اینصورت هم، یک‌وقت آن جنسی که به هردو طرف ضمیمه می‌کنیم یک جنس است. مثلاً به هر طرفی یک جنسی را اضافه می‌کنیم. امّا یک‌وقت آنچه که به هردو طرف اضافه می‌کنیم، دو تا جنس مختلف است. یعنی مثلاً خرید و فروش برنج بوده به برنج. یک‌طرف ما می‌آییم جو اضافه می‌کنیم و یک‌طرف پول اضافه می‌کنیم. قضیّه فرق می‌کند. یا یک طرف گندم اضافه می‌کنید و یک طرف دیگر یخچال. می‌گوییم یک یخچال هم رویش می‌گذارم. یعنی کالاها را کاملاً متفاوت می‌گیریم. که اصلاً برای خودمان شبهه ربا دیگر نداشته باشه.
پس ما سه راه داریم: یکی ضمیمه فقط به طرف ناقص، یکی ضمیمه به هردو طرف. ضمیمه هم به هردو طرف شد خودش دو صورت است. یک‌وقت ضمیمه از جنس واحد و یک‌وقت از دو جنس. این هم که می‌گوییم ضمیمه از دو جنس، دیگر خیال طرف خیلی راحت‌تر است. امّا وقتی از یک جنس شد، بعضی‌ها دوباره در آن اشکال دارند. پس این ۶ صورت مطرح می‌شود. چون سه تا صورت، تارةً در بیع نقدی پیش می‌آید و تارة در بیع نسیه‌ای. در بیع نسیه‌ای کار خیلی سخت‌تر است. یعنی بعضی از فقها آنجا گیر کرده‌اند. آنجا می‌گویند نمی‌شود آقا! این برمی‌گردد به قرض. حالا می‌رسیم و بحثش را می‌گوییم.
امّا معاملات نقدی، قسم اوّل را بررسی می‌کنیم. یعنی معامله نقدی است، نه نسیه‌ای. مشتمل بر ضمیمه است. صورت اولی این است که فقط به طرف ناقص یک چیزی ضمیمه بشود از جنس دیگری. من دوتا مثال‌هایش را عرض کنم.
مثال اوّل: بیع صد کیلوگرم گندم با یک درهم به دویست کیلوگرم گندم. یعنی شما آمدید صد کیلوگرم گندم را اینجا با یک درهم درنظر گرفتید و در طرف مقابل دویست کیلوگرم گندم. خیلی تفاوت است یک درهم در مقابل صد کیلوگرم گندم قرار گرفته. امّا به‌هرحال ضمیمه است. این ضمیمه الان اینجا آمده.
مثال دوّمش: بیع صد دینار به ضمیمه یک کیلوگرم گندم با دویست دینار. یعنی اصلاً بیع روی پول واقع شده. یعنی شما روی دینار خرید و فروش می‌کنید. می‌خواستید صد دینار را به دویست دینار بفروشید. حالا نقدی هم بوده. نسیه‌ای نبوده که شما بگویید قرض است. نقدی بوده. صد دینار به دویست دینار. منتهی با یک تفاوت. کنار قسمت صد دینار، یک کیلوگرم گندم گذاشتید. یک‌مقدار توضیحات اضافه باقی مانده که فردا عرض می‌کنم.
