موضوع: كتاب الصلاة/أحكام الخلل /ترک رکوع سهوا

مَسْئَلَة: إذا سَها عَنِ الرُّكُوعِ حَتّى دَخَلَ فِي السَّجْدَةِ الثّانِية بَطَلَتْ صَلاتُهُ وَ إنْ تَذَكَّرَ قَبْلَ الدُّخُولِ فيها رَجَعَ وَ أتى بِه وَ صَحَّتْ صَلاتُهُ وَ يَسْجُدُ سَجْدَتَيِ السَّهو لِكُلِّ زِيادَةٍ وَلكِنَّ الأحْوَطَ مَعَ ذلِكَ إعادَةُ الصَّلاةِ لَو كانَ التَّذَكُّرُ بَعْدَ الدُّخُولِ فِي السَّجْدَةِ الأولى.

ترجمه: (هرگاه رکوع را سهواً ترک کند و بعد از دخول در سجده دوم متذکر شود، نماز باطل می‌شود و اگر پیش از دخول در سجده دوم متذکر شود، برخیزد بایستد و رکوع و ما بعد آن را به جا آورد و برای آنچه در نماز زیاد شده، دو سجده سهو انجام دهد و لکن احوط اعاده نماز است در صورتی که بعد از دخول در سجده اول متذکر شود.)

شرح: در فرع اول این مسئله که پس از دخول در سجده دوم متذکر می‌شود رکوع را به جا نیاورده است، مشهور از قدما و متاخرین قائل به بطلان نماز شدند، زیرا اگر بخواهد تدارک رکوع نماید دو سجده (یعنی رکن) اضافه گردیده است و چنانچه تدارک نکند، رکوع (یعنی رکن) را به جایی نیاورده است و در هر صورت نماز باطل است.

روایات:

صحیحه ابوبصیر:

وَ عَنْهُ عَنْ صَفْوَانَ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: إِذَا أَیْقَنَ الرَّجُلُ أَنَّهُ تَرَکَ رَکْعَةً مِنَ الصَّلَاةِ وَ قَدْ سَجَدَ سَجْدَتَیْنِ وَ تَرَکَ الرُّکُوعَ اسْتَأْنَفَ الصَّلَاةَ.[1]

ترجمه: (ابوبصیر از امام صادق(ع) نقل کرده که فرمود: هرگاه شخصی یقین کند که رکعتی از نماز را ترک کرده و دو سجده به جا آورده و ترک رکوع نموده است، نماز را از سر بگیرد).

این صحیحه تصریح به استیناف و از سرگرفتن نماز دارد که به معنای بطلان و اعاده می باشد.

صحیحه رفاعه:

مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ بِإِسْنَادِهِ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ سَعِیدٍ عَنْ فَضَالَةَ عَنْ رِفَاعَةَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ رَجُلٍ یَنْسَی أَنْ یَرْکَعَ حَتَّی یَسْجُدَ وَ یَقُومَ قَالَ یَسْتَقْبِلُ.[2]

ترجمه: (رفاعه از امام صادق(ع) نقل کرده است که سوال کردم از آن حضرت راجع به شخصی که فراموش کرده رکوع کند تا وقتی که سجده رفته و بر خواسته، فرمود: دوباره بخواند).

این صحیحه هم تصریح دارد بر بطلان چون استقبال به معنای:جَعْلُ الصَّلاةِ قِبالَه «قرارگرفتن نماز روبرو» ظاهر در استیناف (از سر گرفتن) می باشد.

و اما در فرع دوم مسئله که قبل از دخول در سجده دوم متذکر می‌شود، رکوع را بجا نیاورده است، در همین جا هم بسیاری قائل به بطلان شدند، بلکه نسبت به مشهور داده شده است، اما جمع دیگری از جمله مرحوم مصنف «صاحب عُروه» قائل به صحت نماز شده و گفته اند برگردد و تدارک رکوع نماید، زیرا محل تدارک باقی است و آنچه واقع شده همان زیادتی سهوی یک سجده است که موجب بطلان نماز نمی شود. کسانی که قائل به بطلان شده‌اند، به اطلاق این روایت متمسک شده اند:

روایت ابوبصیر:

وَ عَنْهُ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ عَنِ ابْنِ مُسْکَانَ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا جَعْفَرٍ ع عَنْ رَجُلٍ نَسِیَ أَنْ یَرْکَعَ قَالَ عَلَیْهِ الْإِعَادَةُ.[3]

ترجمه: (ابوبصیر گوید: سوال کردم از امام باقر(ع) راجع به شخصی که رکوع را فراموش کرده، فرمود: اعاده کند.)

گفته اند: که اطلاق این روایت شامل موردی هم که قبل از دخول در سجده ثانیه شود خواهد بود لذا حکم به بطلان می شود هرچند مقتضای قاعده در این فرض صحت نماز است.

در جواب گوئیم: روایت مزبور از حیث سند ضعیف است، به خاطر محمد بن سنان و منجبر شدن آن هم به قول مشهور اول الکلام است، زیرا قول مقابل آن «یعنی صحت نماز در فرض مزبور» هم قائلین بسیار دارد و بنابراین، شهرت آنچنانی نسبت به بطلان وجود ندارد که در مقابل آن قول شاذ باشد و بتواند منجبر ضعف روایت گردد.

اما از حیث دلالت هم این روایت قاصر است، چون اطلاقی ندارد که شامل متذکر شدن قبل از دخول در سجده ثانیه هم بشود بلکه حمل می شود به مواردی که از محل تدارک گذشته و آن مختص به دخول در سجده دوم است وگرنه لازم می آید در فرض نسیان رکوع حتی اگر در حال فرو رفتن برای سجده متذکر شود، نماز باطل گردد، در حالی که در این صورت بدون اشکال نمازش صحیح است و طبعاً اگر در سجده اول هم متذکر شود، چنین است، با توجه به اینکه زیادتی سهوی و یک سجده طبق نصوص صحیحه و صریح اشکالی نخواهد بود.

مسئلة: لَوْ نَسيَ السَّجدَتَينِ وَلَم يَتَذَكَّر اِلّا بَعدَ الدُّخُولِ فِي الرُّكوعِ مِنَ الرَّكعَةِ التّالِيَةِ بَطَلَت صَلاتُهُ وَلو تَذَكَّرَ قَبلَ ذلِك رَجَعَ وَ أتی بِهِما وَ أعادَ ما فَعَلَهُ سابِقاً مِمّا هُوَ مُرَتَّبٌ عَلَيهِما بَعدَ هُما وَ کَذا تَبطُلُ الصَّلاةُ لَو نَسِيَهُما مِنَ الرَّكعَةِ الأخِيرَة حَتّى سَلَّمَ وَاَتي بِما تَبطُلُ الصَّلاةُ عَمداً کَالحَدَثِ و الإستِدبار وَ إن تَذَكَّرَ بَعدَ السَّلامِ قَبلَ الإتيانِ بِالمُبطِلِ فالأقوى اَيضاً البُطلان لكنَّ الأحوَطَ التَدارُكُ ثُمَّ الإتيانُ بِما هُوَ مُرَتَّبٌ عَلَيهِما ثُمَّ إعادَةُ الصَّلاةِ وَ إن تَذَكَّرَ قَبلَ السَّلامِ اَتى بِهِما وَ ما بَعدَهُما مِنَ التَّشَهُدِ وَالتَّسلِيمِ وَصَحَّت صَلاتُهُ وَ عَلَيهِ سَجدَتا السَّهوِ لِزِيادَةِ التَّشَهُدِ أو بَعضِهِ وَ لِلتَّسلِيمِ المُستَحَبِ.

ترجمه: (هرگاه هر دو سجده را فراموش کند و متذکر نشود مگر بعد از دخول در رکوع رکعت بعد نمازش باطل است و اگر پیش از آن متذکر شود برگردد و دو سجده را به جا آورد و آنچه انجام داده بعد از دو سجده به همان ترتیب عادة کند.

و همچنین باطل میشود نماز اگر هر دو سجده رکعت آخر نماز را فراموش نماید تا وقتی که سلام گوید و آنچه باطل کننده است عمداً و سهواً مانند حَدَث یا پشت به قبله کردن انجام دهد و اگر بعد از سلام و قبل از آوردن مبطل متذکر شود، اقوی بطلان است، هرچند احوط تدارک دو سجده و سپس آوردن آنچه بعد از آن با ترتیبی که دارد و بعد نماز را اعاده نماید.

و هرگاه پیش از سلام متذکر شود، بایستی برگردد و دو سجده را بیاورد و ما بعد آن، از تشهد و تسلیم را، و نمازش صحیح است، و دو سجده سهو را برای زیادتی تشهد یا بعض آن و تسلیم مستحبی)

شرح: این مسئله شامل فروعی است که به بیان هر کدام می پردازیم:

۱- چنانچه سجده را فراموش کرد و متذکر نشد، مگر بعد از دخول در رکوع رکعت بعد در اینجا حکم به بطلان نماز می شود، همانگونه که مرحوم مصنف در متن بیان کردند مشهور هم به همین قائل هستند و بعضی هم گفته اند که خلافی در مسئله نمی باشد، به دلیل اینکه اگر بخواهد دو سجده را تدارک کند زیادتی رکوع لازم می آید و چنانچه تدارک نکند موجب نقصان دو سجده می گردد و ناگزیر حکم به بطلان نماز خواهیم بود.

۲- اگر دو سجده را فراموش کرد و قبل از دخول در رکوع رکعت بعد متذکر شد، اینجا محل تدارک باقی است و بایستی برگردد و دو سجده را به جای آورد، آنگاه نمازش را به ترتیب ادامه دهد و زیادتی را که درغیر محلش سهواً آورده است اعم از قیام و قرائت یا تسبیحات اشکالی ایجاد نمی کند به دلیل حدیث «لا تعاد» از همین جهت گوئیم تا قبل از ورود به رکوع رکعت بعد محل تدارک آنچه فراموش شده یعنی دو سجده باقی است.

۳- بر فرض که دو سجده را در رکعت آخر نماز فراموش کند تا زمانی که سلام داد و پس از آن عملی منافی که عمدی و سهوی آن موجب بطلان نماز می شود، از قبیل حدث یا پشت به قبله کردن از او واقع شد در این صورت نمازش باطل است زیرا سجدتین را نیاورده است و تدارک آن هم ممکن نیست بعد از حصول مبطل و طبعاً حدیث «لا تعاد» شامل آن نخواهد بود.

۴- چنانچه دو سجده را در رکعت آخر نماز فراموش کرد تا زمانی که سلام داد و پس از آن عمل منافی که عمدی و سهوی آن نماز را باطل می کند، انجام نداد، بعضی قائل به بطلان شده اند از جمله مرحوم مصنف (صاحب عروه) استدلال ایشان چنین است: که با تسلیم خروج از نماز محقق شده و لذا امکان تدارک نمی باشد، بنابراین با توجه به ترک سجدتین حدیث «لا تعاد» شامل آن است و ابطال را می‌رساند

بعضی دیگر قائل به صحت می‌باشند و قول صحیح هم همین است.

از آن جهت که دو سجده سهواً ترک شده و سلام نماز بر غیر محلش واقع شده و طبعا وجود آن کالعدم است و تاثیری در خروج از نماز و قطع نماز نخواهد داشت، بنابراین محل تدارک سجدتین باقی می باشد و پس از تدارک تشهد و سلام را بایستی اعاده نماید و برای زیادتی سهوی دو سجده سهو به جا آورد.

۵- چنانچه دوسجده را فراموش کرد و قبل از تسلیم متذکر شد، در این صورت محل تدارک باقی است، لذا سجدتین و بعد از آن یعنی تشهد و سلام را انجام می‌دهد و برای زیادتی تشهد یا بعض آن و تسلیم مستحب دو سجده سهو به جا می آورد.