موضوع: كتاب الصلاة/أحكام الخلل /فراموشی نیت یا تکبیرة الاحرام

مسئله: لَو نَسِيَ النِّيَةَ أو تَكبِيرَةَ الإحِرامِ بَطَلَت صَلاتُهُ سَواءٌ تَذَكَّرَ فِي الأثناءِ أو بَعدَ الفَراغِ فَيَجِبُ الإستئنافُ وَكَذا لَو نَسِيَ القِيامَ حالَ تَكبِيرَةَ الإحرامِ وَكَذا لَو نَسِيَ القِيامَ المُتَّصِلِ بِالرُّكُوعِ بِأن رَكَعَ لا عَن قِيامٍ.

ترجمه: (اگر نیت یا تکبیره الاحرام را فراموش کرد نمازش باطل است اعم از اینکه در اثناء متذکر شود یا بعد از فراغ، پس واجب است استیناف و همچنین اگر قیام در حال تکبیرة الاحرام را فراموش کند و همینطور چنانچه قیام متصل به رکوع را فراموش نماید به اینکه رکوع را به جا آورد اما از حال قیام نباشد).

شرح: اجماع علما بر رکن بودن نیت است و همچنین قائل به عدم رُکنِّیَت آن نمی باشند و مرحوم صاحب جواهر(ره) بر این مطلب تصریح نمودند، به این تعبیر «اجماع اعم از محصل و منقول مستفیض یا متواتر بر رکن بودن نیت» که نتیجه آن عدم انعقاد صلاة در صورت ترک نیت است عمداً یا نسیاناً.

صاحب مستمسک العروه(مرحوم سید محسن حکیم) از تذکره و نهایه و ذکری و قواعد شهید و دیگران، اجماع بر بطلان نماز در اثر ترک عمدی و سهوی نیت را نقل کرده اند، بدین ترتیب نیت از عموم «لاتعاد» خارج شده و در اعداد ارکان مذکور در آن قرار می گیرد.

علاوه بر این، مقتضای کلام امام(ع) در بعض روایات چنین است:

مُحَمَّدُ بْنُ یَعْقُوبَ عَنْ عَلِیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ مَالِکِ بْنِ عَطِیَّةَ عَنْ أَبِی حَمْزَةَ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ (ع) قَالَ: لَا عَمَلَ إِلَّا بِنِیَّةٍ.[1]

ترجمه: (ابوحمزه از امام علی بن الحسین (ع) نقل کرده است که فرمود عمل نیست مگر به نیت)

نظائر این روایت در همان باب نقل گردیده است.

و اما ترک تکبیره الاحرام عمداً و نسیاناً که موجب بطلان نماز می شود اجماعی است و خلافی بین اصحاب نمی باشد بلکه اکثر علمای اسلام قائل به آن هستند همانگونه که مرحوم صاحب حدائق و دیگران بر آن تصریح نمودند

صاحب حدائق:

لا خِلافَ بَينَ الأصحابِ بَل أكثَرِ عُلَماءِ الإسلامِ فِي أنَّ تَكبِيرَةَ الإحرامِ جُزءٌ مِنَ الصَّلاةِ وَ رُكنٌ فِيها تَبطُلُ الصَّلاةُ بِتَركِها عَمداً وَ سَهواً.

ترجمه: (خلافی بین اصحاب نیست بلکه اکثر علمای اسلام در اینکه تکبیرة الاحرام جزئی از نماز است و رکن در آن می باشد، باطل می شود نماز به ترک آن عمداً و سهوا).

نصوص دال بر اینکه ترک تکبیره الاحرام عمدا و سهوا موجب بطلان نماز است

صحیحه زراره:

مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ بِإِسْنَادِهِ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ سَعِیدٍ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ جَمِیلٍ عَنْ زُرَارَةَ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا جَعْفَرٍ (ع) عَنِ الرَّجُلِ یَنْسَی تَکْبِیرَةَ الِافْتِتَاحِ قَالَ یُعِیدُ.[2]

ترجمه: (زراره گوید از امام باقر سال کردم راجع به شخصی که تکبیره الاحرام را فراموش کرده است فرمود اعاده کند).

موثقه عمّار:

وَ بِإِسْنَادِهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ یَحْیَی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ الْحَسَنِ عَنْ عَمْرِو بْنِ سَعِیدٍ عَنْ مُصَدِّقٍ عَنْ عَمَّارٍ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ (ع) عَنْ رَجُلٍ سَهَا خَلْفَ الْإِمَامِ فَلَمْ یَفْتَتِحِ الصَّلَاةَ قَالَ یُعِیدُ الصَّلَاةَ وَ لَا صَلَاةَ بِغَیْرِ افْتِتَاحٍ.[3]

ترجمه: (عمار گوید از امام صادق سوال کردم راجع به شخصی که پشت سر امام سهوا تکبیرة الاحرام را بجا نیاورده است فرمود نماز را اعاده نماید و نماز نمی باشد بدون افتتاح

صحیحه علی بن یقطین:

وَ عَنْهُ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ یَقْطِینٍ عَنْ أَخِیهِ الْحُسَیْنِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ یَقْطِینٍ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا الْحَسَنِ ع عَنِ الرَّجُلِ یَنْسَی أَنْ یَفْتَتِحَ الصَّلَاةَ حَتَّی یَرْکَعَ قَالَ یُعِیدُ الصَّلَاةَ.[4]

ترجمه: (علی بن یقطین گوید که سوال کردم از ابوالحسن موسی بن جعفر راجع به شخصی که تکبیره الاحرام را فراموش کرده تا به رکوع رفته است فرمود نماز را اعاده نماید).

کنون با توجه به نصوص مزبور معلوم است که ترک سهوی تکبیره الاحرام موجب بطلان نماز می باشد.

اما در نقطه مقابل روایاتی هم اعم از صحیحه و موثقه موجود است که صریحاً دلالت دارد بر اینکه ترک سهوی تکبیره الاحرام در بعضی حالات موجب بطلان نماز نیست و اعاده نمی خواهد (نحوه علاج این دو دسته اخبار و نظرات مختلف تفصیلاً قبلاً در مبحث تکبیره الاحرام بیان‌شده است، به درس دهم مراجعه نمایید).

حاصل آنکه دسته اول اخبار با توجه به اتفاق نظر اصحاب نسبت به مفاد آنها از طرفی و موافقت دسته دوم اخبار با رای بعض عامه از طرفی دیگر رجحان دسته اول ثابت است و دسته دوم صلاحیت معارضه با آنها را ندارد همانگونه که مرحوم صاحب جواهر به این مطلب تصریح نمودند:

هِي رُكنٌ تَقْدَحُ زِيادَتُها كَما سَتَعرِفُ وَلا تَصِحُّ الصَّلاةُ مِن دُونِها وَ لَوْ كانَ قَدْ أخَلَّ بِها نِسياناً اِجماعاً مُحَصَلاً وَ مَنقولاً مُستَفِيضاً کَالنُّصوصِ الَّتِي لا يَصلَحُ لِمُعارِضَتِها ما فِي بَعضِ النُّصوصِ الأخَرِ مِن عَدَمِ البُطلانِ بِنِسيانِها مِن وُجُوهٍ خُصُوصاً بَعدَ مُوافَقَتِها فِي الجُملَةِ لِبَعضِ العامَّةِ الَّذِينَ جَعَلَ اللهُ الرُّشْدَ فِي خِلافِهِم

(جواهر الکلام جلد ۳ صفحه ۶۰۸ چاپ بیروت، قطع وزیری)

ترجمه: (تکبیره الاحرام رکن است زیادتی آن مبطل است همانگونه که خواهی دانست و نماز بدون آن صحیح نیست هر چند در اثر فراموشی آن را ترک نماید، به اجماع اعم از محصل و منقول مستفیض همانند نصوصی که صلاحیت معارضه با آنها را ندارد آنچه در بعضی از نصوص دیگر است از عدم بطلان در اثر فراموشی آن از جهاتی خصوصاً که آن نصوص دیگر فی الجمله با رای بعض عامه موافقت دارد همان کسانی که خداوند رشد را در خلاف آنها قرار داده است).