موضوع: كتاب الصلاة/أحكام الخلل /قضای سجده واحده

نکته‌ای که در اینجا باید متذکر شویم این است که نصوص اسماعیل بن جابر و غیره که دلالت بر قول مشهور می نمایند و صحت نماز و قضای سجده واحده را می رساند اقتضا دارند بر اینکه محل قضا بعد از سلام نماز است، اما در نقطه مقابل دو روایت موجود است که دلالت دارند بر اینکه محل آن قبل از تسلیم می باشد.

خبر جعفر بن بشیر

أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدٍ الْبَرْقِیُّ فِی الْمَحَاسِنِ عَنْ أَبِیهِ رَفَعَهُ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ بَشِیرٍ وَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ بَشِیرٍ قَالَ سُئِلَ أَحَدُهُمْ عَنْ رَجُلٍ ذَکَرَ أَنَّهُ لَمْ یَسْجُدْ فِی الرَّکْعَتَیْنِ الْأَوَّلَتَیْنِ إِلَّا سَجْدَةً وَ هُوَ فِی التَّشَهُّدِ الْأَوَّلِ قَالَ فَلْیَسْجُدْهَا ثُمَّ یَنْهَضُ وَ إِذَا ذَکَرَهُ وَ هُوَ فِی التَّشَهُّدِ الثَّانِی قَبْلَ أَنْ یُسَلِّمَ فَلْیَسْجُدْهَا ثُمَّ یُسَلِّمُ ثُمَّ یَسْجُدُ سَجْدَتَیِ السَّهْوِ.[1]

ترجمه: (جعفر بن بشیر گوید که از یکی از امامان معصوم(ع) سوال شد راجع به شخصی که متذکر شده که در دو رکعت اول نماز به جا نیاورده مگر یک سجده در حالی که در تشهد اول قرار داشته است، در پاسخ فرمودند پس به جا آورد آن سجده را سپس برخیزد و اگر به یاد آورد آن را در حالی که در تشهد دوم و قبل از سلام قرار دارد پس از آن سجده را انجام دهد، سپس سلام گوید، سپس دو سجده سهو به جا آورد. )

دو نکته در توضیح این روایت:

یکی آنکه این روایت از طریق مرحوم صدوق صحیحه است.

دیگر آنکه صدر روایت جعفر بن بشیر این توهم را ایجاد می‌کند که در مجموعه دو رکعت اول فقط یک سجده آورده وسه سجده از او فوت شده است لکن به قرینه ذیل روایت معلوم می‌شود یک سجده را ترک نموده است.

صحیحه ابن ابی یعفور

مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ بِإِسْنَادِهِ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ سَعِیدٍ عَنْ صَفْوَانَ عَنْ مَنْصُورٍ عَنِ ابْنِ أَبِی یَعْفُورٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ إِذَا نَسِیَ الرَّجُلُ سَجْدَةً وَ أَیْقَنَ أَنَّهُ قَدْ تَرَکَهَا فَلْیَسْجُدْهَا بَعْدَ مَا یَقْعُدُ قَبْلَ أَنْ یُسَلِّمَ.[2]

ترجمه: (ابن ابی یعفور از امام صادق(ع) نقل کرده که فرمودند: هرگاه شخص سجده ای را فراموش نمود و یقین کرد که آن را ترک نموده است، پس از آن سجده را به جا آورد بعد از آن که بنشیند و قبل از آنکه سلام دهد).

شرح: در مورد خبر جعفر بن بشیر بعضی آن را حمل بر نسیان سجده در رکعت اخیره نموده و نتیجه گرفته اند که محل تدارک باقی بوده و سجده واحده قبل از تسلیم تدارک شده است و بنابراین بین این روایت و روایات گذشته که دلالت بر وجوب به قضای سجده فراموش شده پس از سلام نماز می نمودند تعارضی وجود ندارد، اما البته این حمل بر خلاف ظاهر است، زیرا که ظاهر روایت آن است که تشهد فراموش شده را بایستی قبل از سلام نماز به جا آورد بنابراین بین روایت جعفر بن بشیر و روایات گذشته تعارض برقرار خواهد بود.

در مورد صحیحه ابن ابی یعفور گوییم: چنانچه سجده فراموش شده مربوط به رکعت اخیره بود از آن جهت که در محل تدارک متذکر شده و قبل از سلام نماز، سجده را تدارک نموده است طبعاً تعارضی با روایات گذشته نداشت، اما با توجه به این که در روایت ابن ابی یعفور تصریح شده است به این که بعد از قعود و قبل از سلام، سجده فراموش شده را بایستی به جا آورد، قطعاً نسیان سجده واحده در رکعت اخیره منتفی خواهد بود و معلوم است که نسیان سجده واحده مربوط به رکعات گذشته می باشد، فلذا بین روایت ابن ابی یعفور و روایات گذشته تعارض برقرار می‌باشد.

فتحصل که: هر دو روایت با روایات گذشته(که دلالت بر وجوب قضا ٕ سجده پس از نماز می نمودند) تعارض برقرار است و قول مشهور مرجح آن روایات بوده و در نتیجه این دو روایت قابل اعتنا نخواهند بود.

و اما در مورد تشهد فراموش شده چنانچه قبل از ورود به رکوع متذکر شده باشد محل تدارک باقی است و بایستی آن را به جا آورد.

صحیحه حلبی

وَ عَنْهُ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ حَمَّادِ بْنِ عُثْمَانَ عَنِ الْحَلَبِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: إِذَا قُمْتَ فِی الرَّکْعَتَیْنِ مِنَ الظُّهْرِ أَوْ غَیْرِهَا فَلَمْ تَتَشَهَّدْ فِیهِمَا فَذَکَرْتَ ذَلِکَ فِی الرَّکْعَةِ الثَّالِثَةِ قَبْلَ أَنْ تَرْکَعَ فَاجْلِسْ فَتَشَهَّدْ وَ قُمْ فَأَتِمَّ صَلَاتَکَ.[3]

ترجمه: (حلبی از امام صادق (ع) نقل کرده است که فرمود هرگاه دو رکعت ظهر یا غیر آن را به جا آوردی و تشهد را ترک کردی پس در رکعت سوم متذکر شدی قبل از آنکه به رکوع رفته باشی، پس بنشین و تشهد را به جا آور و به ایست و نمازت تمام کن).

و اما در صورتی که تشهد را فراموش کرده و متذکر نشد تا بعد از آنکه به رکوع رسید مشهور فرموده اند که نماز را ادامه دهد و پس از سلام نماز تشهد را قضا نماید.

صحیح حکم بن حکیم

وَ عَنْهُ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ بَشِیرٍ عَنْ حَمَّادِ بْنِ عُثْمَانَ عَنْ حَکَمِ بْنِ حُکَیْمٍ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ ع عَنْ رَجُلٍ یَنْسَی مِنْ صَلَاتِهِ رَکْعَةً أَوْ سَجْدَةً أَوِ الشَّیْ ءَ مِنْهَا ثُمَّ یَذْکُرُ بَعْدَ ذَلِکَ فَقَالَ یَقْضِی ذَلِکَ بِعَیْنِهِ فَقُلْتُ أَ یُعِیدُ الصَّلَاةَ فَقَالَ لَا.[4]

ترجمه: ( حکم ابن حکیم گوید سوال کردم از امام صادق(ع) راجع به شخصی که فراموش کرده از نمازش رکوع یا سجده یا چیزی از نماز را و بعد از آن متذکر شده است پس فرمود قضا کند آن را به عین خودش پس گفتم آیا نماز را اعاده کند پس فرمود نه).