موضوع: كتاب الصلاة/أحكام الخلل /اشکال به صحیحه حکم بن حکیم

اشکال بر صحیحه حکم بن حکیم (در این که مستند قول مشهور باشد):

جمله (یقضی ذلک بعینه) اطلاق دارد به اعم از موضعی که محل تدارک باقی است یا از محل آن گذشته است زیرا مراد از قضا در این روایت خصوص معنای اصطلاحی در السنه فقها یعنی انجام در خارج نماز نمی باشد بلکه مراد همان معنایی است که در آیات و روایات از آن اراده شده یعنی همان معنای لغوی که مطلق اتیان می باشد مانند: ( فاذا قضیتم مناسککم)ای(اتیتم بها).

از طرفی جمله (أَوِ الَّشیْءِ مِنْها) مذکور در روایت هم اطلاق دارد و شامل تشهد و غیر آن می شود ولی البته قضاء دیگر اجزا منسیّه مانند قرائت و ذکر و امثال آن به اجماع منتفی است و از اطلاق مزبور خارج می گردند و تشهد مشمول اطلاق می‌ماند.

بر حسب قاعده جمع بین اطلاقین امکان ندارد و لذا بایستی ببینیم ترجیح به کدام یک از دو اطلاق است، بی تردید این روایت برای دلالت بر قول مشهور (که در صورت فراموشی تشهد بایستی پس از سلام نماز، قضاء تشهد به جا آورده شود) لازمه اش اطلاق جمله (یَقْضِی ذلک بِعَیْنِه) می باشد، یعنی اعم از جایی که محل تدارک باقی است و جایی که از محل تدارک گذشته باشد، لکن تمسک به این اطلاق ممکن نیست، زیرا مراد از رکعة که در این روایت در قبال سجود واقع شده است رکوع می باشد نه رکعت مصطلحه، (قبلاً هم بیان شد معنای لغوی هم مساعد آن است، چون رکعت و رکوع هر دو مصدر رَکَعَ می باشند) و بی‌تردید رکوع فراموش شده قابل قضاء کردن بعد از نماز نیست، بلکه در این صورت نماز باطل خواهد بود و طبعاً (یَقْضِی ذلک بِعَیْنِه)حمل می‌شود بر جایی که محل تدارک باقی است و در نتیجه برای اثبات قول به وجوب قضاء تشهد فراموش شده، تمسّک به صحیحه مزبور صحیح نخواهد بود.

صحیحه محمد بن مسلم

وَ بِإِسْنَادِهِ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ سَعِیدٍ عَنْ فَضَالَةَ وَ صَفْوَانَ جَمِیعاً عَنِ الْعَلَاءِ عَنْ مُحَمَّدٍ عَنْ أَحَدِهِمَا ع فِی الرَّجُلِ یَفْرُغُ مِنْ صَلَاتِهِ وَ قَدْ نَسِیَ التَّشَهُّدَ حَتَّی یَنْصَرِفَ فَقَالَ إِنْ کَانَ قَرِیباً رَجَعَ إِلَی مَکَانِهِ فَتَشَهَّدَ وَ إِلَّا طَلَبَ مَکَاناً نَظِیفاً فَتَشَهَّدَ فِیهِ وَ قَالَ إِنَّمَا التَّشَهُّدُ سُنَّةٌ فِی الصَّلَاةِ.

أَقُولُ: الْمُرَادُ بِالسُّنَّةِ مَا عُلِمَ وُجُوبُهُ مِنْ جِهَةِ السُّنَّةِ لَا مِنَ الْقُرْآنِ لِمَا تَقَدَّمَ وَ یَأْتِی وَ یَحْتَمِلُ التَّقِیَّةُ.[1]

ترجمه: (محمد بن مسلم از یکی از دو امامین «امام باقر (ع) یا امام صادق (ع)» نقل کرده است درباره شخصی که از نماز فارغ شده در حالی که تشهد را فراموش کرده تا اینکه حرکت می کند، پس فرمود: اگر نزدیک محل نماز باشد، بایستی برگردد به همان محل، پس تشهد را به جا آورد و اگر نزدیک محل نباشد مکان نظیفی را در نظر بگیرد پس در آنجا تشهد انجام شود و فرمود تشهد در نماز سنت است.

(صاحب وسائل): مراد از سنّت آن است که وجوبش از روایات دانسته می‌شود نه از قرآن به دلیل آنچه قبلاً ذکر شد و آنچه بعداً خواهد آمد و احتمال تقیه هم می باشد.

اشکال بر صحیحه محمد بن مسلم:

اگر مراد تشهد اول باشد که معلوم است تجاوز از محل و ورود به رکوع رکعت سوم تحقّق یافته است و می بایست بعد از سلام نماز قضا شود اعم از این که پس از انصراف متذکر شود یا قبل از آن، بنابراین قید(حتی ینصرف) لزومی ندارد و لغو خواهد بود.

اما اگر مراد، تشهد دوم باشد ناگزیر نسیان محقق نمی‌شود مگر با انصراف و فراغ از نماز چون اگر در ظرف تشهد متذکر شود که نسیان منتفی است بنابراین معلوم است که بعد از انصراف از نماز متذکر شده است، فلذا سلام نماز در غیر محلش سهواً واقع شده است و خروج از نماز صدق نمی کند، طبعاً محل تدارک است و بایستی تشهد را انجام دهد و بعداً سلام دهد.

بدین ترتیب این روایت دلالتی بر قول مشهور ندارد و برای اثبات وجوب قضاء تشهد فراموش شده وجهی نخواهد داشت.

خبر علی بن ابی حمزه بطائنی

وَ عَنْهُ عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَبِی حَمْزَةَ قَالَ: قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ ع إِذَا قُمْتَ فِی الرَّکْعَتَیْنِ الْأَوَّلَتَیْنِ وَ لَمْ تَتَشَهَّدْ فَذَکَرْتَ قَبْلَ أَنْ تَرْکَعَ فَاقْعُدْ فَتَشَهَّدْ وَ إِنْ لَمْ تَذْکُرْ حَتَّی تَرْکَعَ فَامْضِ فِی صَلَاتِکَ کَمَا أَنْتَ فَإِذَا انْصَرَفْتَ سَجَدْتَ سَجْدَتَیْنِ لَا رُکُوعَ فِیهِمَا ثُمَّ تَشَهَّدِ التَّشَهُّدَ الَّذِی فَاتَکَ.[2]

ترجمه: (علی بن حمزه از امام صادق (ع) نقل کرده که فرمودند: هرگاه دو رکعت اول را به جا آوردی در حالی که تشهد را نخوانده ای، پس چنانچه قبل از رکوع متذکر شدی بنشین و تشهد را انجام بده و چنانچه متذکر نشدی تا به رکوع رفتی، پس نمازت را ادامه بده همان گونه که بایستی انجام دهی، پس هرگاه نماز تمام شد دو سجده به جا می‌آوری که رکوعی در آن ها نیست، سپس تشهدی به جا می‌آوری که از تو فوت شده است).

اشکال بر روایت علی بن حمزه (در این که مستند قول مشهور باشد) :

این روایت هر چند تصریح دارد که تشهد فراموش شده، همان تشهد اول است لکن اشکالاتی بر آن وارد شده است:

1- ضعف سند به جهت علی بن ابی حمزه که مرحوم شیخ و دیگران وی را ضعیف شمرده اند

2- منظور از این که امام(ع) فرموده اند: (سَجَدْتَ سَجْدَتَیْنِ) انجام دو سجده سهو است و مراد از(تَشَهَّدِ التَّشَهُّدَ الَّذِی فَاتَکَ) ممکن است تشهد مربوط به دو سجده سهو باشد که به جای تشهد فراموش شده به حساب می آید و طبعاً قضای تشهد جداگانه، منتفی خواهد بود.

3- چنانچه مراد از آن قضاء تشهد باشد بدین معنی که دو سجده سهو به جا آورد و سپس تشهد را قضا نماید بر خلاف قول مشهور است زیرا آنان می گویند ابتدا قضای تشهد و سپس سجده سهو به جا آورد.

بدین ترتیب این روایت هم برای اثبات وجوب قضاء تشهد فراموش شده، اعتباری ندارد.