موضوع: كتاب الصلاة/أحكام الشكوك /علم اجمالی به خواندن یک نماز

مسأله: اِذا عَلِمَ اَنَّهُ صَلّي اِحْدَی الصَّلاتَیْنِ مِنَ الظُّهْرِ اَوِ الْعَصْرِ وَ لَمْ يَدْرِ الْمُعَيَّنِ مِنْهُما يُجْزِيْهِ الْاِتْيانُ بِاَرْبَعِ رَكَعاتٍ بِقَصْدِ ما فِي الذِّمَّهِ سَواءٌ كانَ فِي الْوَقْتِ اَوْ فِي خارِجِهِ، نَعَمْ لَوْ كانَ فِي وَقْتِ الْاِخْتِصاصِ بِالْعَصْرِ يَجُوزُ لَه الْبِناءُ عَلى اَنَّ ما اَتى بِهِ هُوَ الظُّهْرُ فَيَنْوِي فِيْما يأتِي بِهِ الْعَصْر وَ لَوْ عَلِمَ اَنَّهُ صَلّى اِحْدَی الْعِشائَیْنِ وَ لَمْ يَدْرِ الْمُعَيَّنِ مِنْهُما وَجَبَ الْاِتيانُ بِهِما سَواءٌ كانَ فِي الْوَقْتِ اَوْ فِي خارِجِهِ وَ هُنا اَيْضاً لَوْ كانَ فِي وَقْتِ الْاِخْتِصاصِ بِالْعِشاءِ بَني عَلي اَنَّ ما اَتى بِهِ هُوَ الْمَغرِبُ وَ اَنَّ الْباقِي هُو الْعِشاء.

ترجمه: (هرگاه علم دارد که یکی از دو نماز ظهر یا عصر را به جا آورده است و نمی داند کدام یک از آنها بوده است، چهار رکعت به قصد ما فی الذمه بخواند چه در وقت یا خارج از وقت باشد. ولی اگر در وقت اختصاص نماز عصر باشد، جایز است که بنا بگذارد بر اینکه آنچه به جا آورده نماز ظهر بوده، پس آنچه را انجام می‌دهد نیت نماز عصر نماید. و اگر می داند که یکی از دو نماز مغرب یا عشاء را به جا آورده است و نمی داند کدام یک از آنها بوده است، واجب است هر دو را به جا آورد چه در وقت یا خارج از وقت باشد و در اینجا هم اگر در وقت اختصاصی نماز عشاء باشد، بنا بگذارد بر اینکه آنچه به جا آورده، نماز مغرب بوده و آنچه باقی مانده نماز عشاء خواهد بود).

شرح: در قسمت اول این فرع با توجه به این که، علم دارد یکی از دو نماز ظهر یا عصر را به جا آورده، طبعاً تکلیف وجوب نسبت به نماز دیگر بر عهده او می باشد، لکن مشخص نیست کدام یک از آن‌ها است اعم از اینکه داخل وقت باشد یا خارج آن، از طرفی تمسک به اصل هم تعیین کننده نیست، زیرا اصالت عدم اتیان ظهر، با اصالت عدم اتیان عصر، در تعارض اند، بنابراین تکلیف وی، انجام هر دو نماز است بر حسب علم اجمالی، لکن اگر یک چهار رکعتی به قصد ما فی الذمه انجام دهد کافی است، زیرا قصد اجمالی کفایت می کند، مضافاً بر نصی که دلالت بر همین دارد:

صحیح علی بن أسباط

مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ بِإسْنادِه عَنْ أحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسی عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ الْوَشَّاءِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَسْبَاطٍ عَنْ غَیْرِ وَاحِدٍ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: مَنْ نَسِیَ صَلَاةً مِنْ صَلَاةِ یَوْمِهِ وَاحِدَةً وَ لَمْ یَدْرِ أَیُّ صَلَاةٍ هِیَ صَلَّی رَکْعَتَیْنِ وَ ثَلَاثاً وَ أَرْبَعاً.[1]

ترجمه: (علی بن اسباط از تعدادی از اصحاب نقل کرده است از امام صادق(ع) که فرمود: کسی که یک نماز از نمازهای یک روزش را فراموش کرده و نمی‌داند کدام نماز بوده است، بایستی یک نماز دو رکعتی و یک نماز سه رکعتی و یک نماز چهار رکعتی به جا آورد).

معلوم است که دو رکعتی در فرضی که فی الواقع صبح را به جا نیاورده و سه رکعتی درصورتیکه فی الواقع مغرب را نخوانده و چهار رکعتی در حالتی که فی الواقع ظهر یا عصر یا عشاء را فراموش کرده است که آنچه مربوط به ما نحن فیه است، همان به جا آوردن چهار رکعتی است (به قصد ما فی الذِّمه) که یکی از نمازهای ظهر یا عصر را انجام نداده و نمی داند کدام یک از آنها است.

اما قسمت دوم فرع مطرح شده، در فرضی است که در وقت مختص به نماز عصر قرار دارد و میداند یکی از دو نماز ظهر یا عصر را به جا آورده و دیگری ترک شده اما نمی داند کدام یک می باشد، در این‌جا اصالت عدم اتیان به عصر جاری و بدون معارض است، زیرا اگر بخواهیم اصالت عدم اتیان به ظهر جاری کنیم، اثری بر آن مترتب نیست و فایده ای ندارد زیرا وقت آن گذشته است و در صورتی جاری شدن اصالت عدم اتیان ظهر ثمری خواهد داشت، (یعنی وجوب نماز ظهر ثابت خواهد بود) که فراغ ذمّه از نماز عصر محقَّق باشد و آن هم که بر حسب فرض مشکوک است.

بنابراین اصالت عدم اتیان به عصر بدون معارض می‌ماند، پس بنا گذارده می‌شود بر اینکه نماز ظهر را به جا آورده، لذا جایز است که در وقت باقیمانده نیت نماز عصر کند، کما اینکه جایز است چهار رکعت به قصد ما فی الذمه به جا آورد.

اما قسمت سوم فرع مزبور در صورتی است که، بداند یکی از دو نماز مغرب یا عشاء را به جا نیاورده و نمی‌داند کدام یک بوده است، که در اینجا بایستی هر دو را انجام دهد، به دلیل اشتغال ذمه به یکی از آنها و اینکه برائت ذمه یقینی حاصل نمی‌شود، مگر اینکه هر دو را انجام دهد. (نماز مغرب و عشا) اعم از اینکه در وقت یا خارج وقت باشد.

اما قسمت چهارم فرع مورد بحث در حالتی است که، در وقت مختص به نماز عشاء، بداند که یکی از دو نماز مغرب و عشاء را به جا نیاورده و دیگری ترک شده و نمی داند کدام یک بوده است، در اینجا بنا می گذارد که آنچه به جا آورده نماز مغرب بوده و آنچه انجام می دهد نماز عشاء می باشد، زیرا اصالت عدم اتیان به عشاء جاری و بدون معارض است، از آن جهت که اگر بخواهیم اصالت عدم اتیان مغرب جاری کنیم، بی اثر خواهد بود، چون وقت آن گذشته است و تنها در فرضی ثمر خواهد داشت (یعنی وجوب نماز مغرب ثابت خواهد بود) که فراغ ذمِّه از عشاء محقَّق باشد، که آن هم بر حسب فرض مشکوک است.