موضوع: كتاب الصلاة/أحكام الشكوك /شک در انجام فعل قبل دخول در غیر

مَسْألَة: إذا شَكَّ فِي فِعْلٍ قَبْلَ دُخُولِهِ فِي الْغَيْرِ فَأتى بِهِ ثُمَّ تَبَيَّنَ بَعْدَ ذلِكَ أنَّهُ كانَ آتِياً بِهِ فَإن كانَ رُكْناً بَطَلَتِ الصَّلاةُ وَ اِلّا فَلا، نَعَمْ يَجِبُ عَلَيْهِ سَجْدَتا السَّهْوِ لِلزِّيادَةِ وَ إذا شَكَّ بَعْدَ الدُّخُولِ فِي الْغَيرِ فَلَمْ يَلْتَفِتْ ثُمَّ تَبَيَّنَ عَدَمُ الْاِتْيانِ بِهِ فَاِنْ كانَ مَحَلُّ تَدارُكِ الْمَنسِيِّ باقِياً بِاَنْ لَمْ يَدْخُلْ فِيْ رُكْنِ بَعْدِهِ تَدارَكَهُ وَ اِلّا فَإنْ كانَ رُكْناً بَطَلَتِ الصَّلاةُ وَ إلّا فَلا وَ يَجِبُ عَلَيهِ سَجْدَتا السَّهْوِ لِلنَّقِيصَه.

ترجمه: ( هرگاه شک در انجام فعلی نماید قبل از آن که دخول در غیر شده باشد پس آن را بجا آورد سپس معلوم شد که آن را انجام داده بوده است، پس اگر آن فعل رکن بوده که نمازش باطل است و چنانچه رکن نبوده باطل نمی شود، ولی بایستی دو سجده سهو به خاطر انجام زیادتی به جا آورد.

هرگاه شک در انجام فعلی نماید بعد از دخول در غیر و اعتنایی به شک نکند، سپس معلوم شود که آن را انجام نداده است، در این صورت اگر محل تدارک فعل فراموش شده باقی باشد یعنی داخل در رکن بعدی نشده است که آن را تدارک می کند و چنانچه از محل تدارک گذشته باشد، اگر آنچه را که به جا نیاورده رکن بوده است نماز باطل می‌شود و اگر رکن نبوده دو سجده سهو به خاطر نقیصه به جا آورد).

شرح: شک در انجام فعل قبل از دخول در غیر همانگونه که قبلاً بیان شد بر حسب تکلیف آن است که انجام دهد حال چنانچه علم پیدا کرد که آن را انجام داده بوده است، در صورتی که رکن بوده با توجه به این که رکن اضافه شده هرچند سهواً بوده نماز باطل می باشد (مانند وقتی که در حال ایستاده شک می کند رکوع را به جا آورده است یا نه که در این حالت طبق تکلیف رکوع را به جا می‌آورد اما بر حسب فرض بعداً معلوم می‌شود که رکوع را انجام داده بوده و بدین ترتیب دو رکوع بجا آورده و نمازش باطل است).

اما اگر آن فعل رکن نبوده و طبعاً جزء غیر رکنی اضافه شده است نماز باطل نمی‌باشد (مانند وقتی که شک دارد یک سجده را بجا آورده یا نه و بر حسب تکلیف آن را انجام داد و بعداً معلوم شد که آن را به جا آورده بود، که در این فرض نمازش باطل نیست و طبق نظر مرحوم مصنف دو سجده سهو به جهت زیادتی که انجام داده بر او واجب است).

اما در صورتی که بعد از دخول در غیر شک کرد که فعل را به جا آورده یا نه و بر حسب تکلیف اعتنا نکرد و بعداً برای وی علم حاصل شد که انجام نداده بود، که در این حالت اگر محل تدارک فعلی که فراموش شده باقی است، «یعنی وارد رکن بعدی نشده» باز می‌گردد و تدارک می نماید و نمازش صحیح است.

و در فرضی که از محل تدارک گذشته، «یعنی وارد رکن بعدی شده است» چنانچه فعلی که فراموش شده رکن بوده است، نماز باطل خواهد بود و اگر رکن نبوده نماز صحیح است و طبق نظر مرحوم مصنف به لحاظ نقیصه ای که واقع شده دو سجده سهو بر او واجب است.(البته وجوب یا عدم وجوب سجده سهو برای هر زیادتی یا نقیصه ای قبلا بیان گردید).

مَسْألَة: إذا شَكَّ فِي التَّسْلِيمِ فَإنْ كانَ بَعْدَ الدُّخُولِ فِي صَلاةٍ اُخْرى أوْ فِي التَّعْقِیبِ اَوْ بَعْدَ الْاِتْیانِ بِالْمُنافِیاتِ لَمْ يَلْتَفِتْ فَاِنْ كانَ قَبْلَ ذلكَ اَتی بِهِ.

ترجمه: (هرگاه شک کند که سلام نماز را داده است یا نه؟ پس اگر بعد از دخول در نماز دیگر یا در حال تعقیب نماز یا بعد از انجام منافیات نماز باشد توجهی به شک نکند و چنانچه قبل از این امور باشد بایستی آن را انجام دهد).

شرح: در فرضی که شک نسبت به تسلیم قبل از یکی از موارد ثلاثه عارض شده باشد می بایستی التفات به شک کند و سلام را به جا آورد به دلیل این که شک در محل است و قبل از تجاوز از آن و بنابر اصل استصحاب یا قاعده اشتغال، مقتضی است که جزء مورد شک «یعنی تسلیم» را انجام دهد.

اما در صورتی که شک نسبت به تسلیم بعد از یکی از موارد ثلاثه عارض گردیده است، اعتنایی به شک نکند و نمازش صحیح است، زیرا از محل تدارک گذشته و بر حسب حدیث (لا تعاد) حتی اگر در چنین شرایطی علم به ترک سلام حاصل می شد حکم به صحت نماز و عدم لزوم اعاده بود تا چه رسد به این که شک در ترک سلام باشد که به طریق اولی (اولویت قطعیه) حکم به صحت نماز می گردد.

مَسْألَة: إذا شَكَّ الْمَأمُومُ فِي أنَّهُ كَبَّرَ لِلْإحْرامِ أمْ لا فَإنْ كانَ بِهَيْئَةِ الْمُصَلي جَماعَةً مِنَ الْإَنْصاتِ وَ وَضْعِ الْيَدَينِ عَلَى الْفَخْذَينِ وَنَحْوِ ذلِكَ لَمْ يَلْتَفِتْ عَلَى الْاَقْوى وَ اِنْ كانَ الْاَحْوَطُ الْاِتْمامَ والْإعادَةَ

ترجمه: ( هرگاه مأموم شک کند که آیا تکبیره الاحرام را گفته است یا نه ؟ پس اگر به شکل نمازگزار در حال جماعت قرار دارد مانند حالت سکوت و قرار گرفتن دو دست بر ران ها و امثال آنها اعتنایی به شک نکند بنابر اقوی هرچند احوط اتمام نماز و اعاده آن می باشد).

شرح: بیان مرحوم صاحب جواهر در این مسئله چنین است:

لَوْ کانَ الْمُکَلَّفُ عَلی هَیْئَةِ الْمُصَلِّی کَما لَوْ کانَ مُنْصِتاً اَوْ مَشْغولاً بِتَسْبِیحِ حالِ قَرائَةِ الْاِمامِ وَ شَکَّ فِی التَّکْبِیرِ مَثَلَاً فَیُمْکِنُ الْقَولُ بِعَدَمِ الْاِلتِفاتِ لِاَنَّ هذِهِ الاَحْوالَ غَیْرٌ بِالنِّسْبَةِ لِلتَّکْبِیرِ وَ کَذلِکَ فِی الْمُنفَرِدِ، نَعَمْ لَوْ کانَ فِی حالٍ لَیْسَ مُتَرَتِّباً بَعْدَ التَّکبِیرِ یَلْتَفِت.[1]

ترجمه: (چنانچه مکلف بر هیئت و شکل نمازگزار است، همانند این که ساکت یا مشغول تسبیح باشد در حالی که امام جماعت قرائت می خواند در همین حالت شک کند که آیا تکبیرة الاحرام را گفته است یا نه؟ که در این صورت قول به عدم التفات نسبت به شک ممکن است، زیرا که این حالات نسبت به تکبیرةالاحرام، غیر می باشد و همین طور در صورتی که نماز را منفرد می خواند؛ بلی اگر در حالتی است که مترتب بر تکبیر محسوب نمی شود بایستی به شک اعتناء نماید).

اقول: آنچه بنظر می رسد کلام صاحب جواهر در رابطه به هیئت مصلی و امثله آن وجه وجیهی است، زیرا احوال مزبور و مانند آن نسبت به تکبیر، صدق دخول در غیر می نماید.

هرچند مرحوم محقق خویی(ره) در این مسئله چنین بیانی دارند:

« نَعَم مُجَرَدُ كَونِهِ يَرى نَفسَهُ بَهَيئَةِ الجَماعَةِ مُن دونَ كَونِهِ مُتَشاغِلا بِعَمَلٍ وَجُوبِي كَما لَوْ كانَ مَشغُولا بِالذِّكرِ حالَ قَراءَةِ الإِمامِ فِي الصَّلَواتِ الإِخفاتِيَةِ غَيرُ كافٍ لِما عَرَفْتَ مِن عَدَمِ كِفايَةِ الدُّخُولِ فِي المُستَحَبِّ فِي جَرَيانِ القاعِدَةِ فَلا مَناصَ مِن الإِعادَةِ اَوِ الاِتيانِ بِالتَّكبِيرِ بِقَصدِ القُربَةِ المُطلَقَة»[2]

ترجمه: ( ولی این که صرفا خود را به هیئت جماعت ببیند بدون اینکه اشتغال به عمل وجودی داشته باشند «مانند حالتی که مشغول ذکر است در حالی که امام جماعت قرائت می خواند در نمازهای که اخفاتی است» کافی نمی باشد به جهت عدم کفایت دخول در مستحب در جریان قاعده تجاوز که در این صورت چاره آن است که اعاده نماید یا تکبیر را به قصد قربت مطلقه انجام دهد.