موضوع: كتاب الصلاة/أحكام الشكوك /تعارض روایات

خبر وشّاء

وَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ وَ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ مُعَلَّی بْنِ مُحَمَّدٍ جَمِیعاً عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ الْوَشَّاءِ قَالَ قَالَ لِی أَبُو الْحَسَنِ الرِّضَا ع الْإِعَادَةُ فِی الرَّکْعَتَیْنِ الْأَوَّلَتَیْنِ وَ السَّهْوُ فِی الرَّکْعَتَیْنِ الْأَخِیرَتَیْنِ .[1]

ترجمه: (حسن بن علی الوشاء نقل کرده است که امام ابوالحسن الرضا(ع) به من فرمود: در دو رکعت اول بطلان و اعاده است و در دو رکعت اخیره به مقتضای سهو عمل می شود).
صحیح محمد بن مسلم

مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ بِإِسْنَادِهِ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ سَعِیدٍ عَنِ النَّضْرِ عَنْ عَاصِمٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ قَالَ سَأَلْتُ أَبَا جَعْفَرٍ (ع) عَنْ رَجُلٍ شَکَّ فِی الرَّکْعَةِ الْأُولَی قَالَ یَسْتَأْنِفُ .[2]

ترجمه: (محمد بن مسلم نقل کرده است از امام باقر(ع) سوال کردم راجع به شخصی که در رکعت اول شک دارد، در پاسخ فرمود: از سر بگیرد (نماز را اعاده نماید).

خبر فضل بن عبدالملک

وَ عَنْهُ عَنْ فَضَالَةَ عَنْ حَمَّادٍ عَنِ الْفَضْلِ بْنِ عَبْدِ الْمَلِکِ قَالَ قَالَ لِی إِذَا لَمْ تَحْفَظِ الرَّکْعَتَیْنِ الْأَوَّلَتَیْنِ فَأَعِدْ صَلَاتَکَ [3]

ترجمه: (فضل بن عبدالملک نقل کرده است که به من فرمود: هر گاه درحفظ نداری دو رکعت اول را پس نمازت را اعاده کن).

(نکته) این روایات به مقتضای اطلاق دلالت بر مطلوب دارند.

در اینجا هم روایات دیگری هست که ممکن است توهم شود که با روایات قبلی معارض باشد.

صحیحه علی بن یقطین

وَ بِإِسْنَادِهِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ یَقْطِینٍ عَنْ أَخِیهِ الْحُسَیْنِ عَنْ أَبِیهِ عَلِیِّ بْنِ یَقْطِینٍ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا الْحَسَنِ ع عَنِ الرَّجُلِ لَا یَدْرِی کَمْ صَلَّی وَاحِدَةً أَوِ اثْنَتَیْنِ أَمْ ثَلَاثاً قَالَ یَبْنِی عَلَی الْجَزْمِ وَ یَسْجُدُ سَجْدَتَیِ السَّهْوِ وَ یَتَشَهَّدُ تَشَهُّداً خَفِیفاً.[4]

ترجمه: (علی بن یقطین نقل کرده است که سوال کردم از ابوالحسن(ع) «موسی بن جعفر(ع)» راجع به شخصی که نمی داند آیا یک رکعت به جا آورده یا دو رکعت یا سه رکعت؟ فرمود: بنا را بر جزم بگذارد و دو سجده سهو انجام دهد و تشهد خفیف به جا آورد).

روایت علی بن ابی حمزه

وَ بِإِسْنَادِهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ یَحْیَی عَنْ مُعَاوِیَةَ بْنِ حُکَیْمٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْمُغِیرَةِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَبِی حَمْزَةَ عَنْ رَجُلٍ صَالِحٍ ع قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنِ الرَّجُلِ یَشُکُّ فَلَا یَدْرِی وَاحِدَةً صَلَّی أَوِ اثْنَتَیْنِ أَوْ ثَلَاثاً أَوْ أَرْبَعاً تَلْتَبِسُ عَلَیْهِ صَلَاتُهُ قَالَ کُلُّ ذَا قَالَ قُلْتُ: نَعَمْ قَالَ فَلْیَمْضِ فِی صَلَاتِهِ وَ یَتَعَوَّذُ بِاللَّهِ مِنَ الشَّیْطَانِ فَإِنَّهُ یُوشِکُ أَنْ یَذْهَبَ عَنْهُ.[5]

ترجمه: (علی بن ابی حمزه بطائنی نقل کرده است که سوال کردم از رجل صالح(ع) در مورد شخصی که شک می کند، پس نمی داند یک رکعت نماز را به جا آورده یا دو رکعت یا سه رکعت را چهار رکعت، نمازش بر او مشتبه شده است، فرمود: آیا تمام این ها؟ گفتم: بلی، فرمود: پس نمازش را ادامه دهد و پناهنده به خدا شود از شیطان پس امید است که از او برطرف گردد).

روایت عنبسه

وَ عَنْهُ عَنْ أَیُّوبَ بْنِ نُوحٍ عَنْ صَفْوَانَ عَنْ عَنْبَسَةَ قَالَ سَأَلْتُهُ عَنِ الرَّجُلِ لَا یَدْرِی رَکْعَتَیْنِ رَکَعَ أَوْ وَاحِدَةً أَوْ ثَلَاثاً قَالَ یَبْنِی صَلَاتَهُ عَلَی رَکْعَةٍ وَاحِدَةٍ یَقْرَأُ فِیهَا بِفَاتِحَةِ الْکِتَابِ وَ یَسْجُدُ سَجْدَتَیِ السَّهْوِ.[6]

ترجمه: (عنبسه نقل کرده است که سوال کردم از او راجع به شخصی که نمی داند دو رکعت نماز خوانده یا یک رکعت یا سه رکعت؟ فرمود: بنا را بر یک رکعت بگذارد و بخواند در آن فاتحه الکتاب را و دو سجده سهو بجا آورد).

توضیح در رابطه با این دسته از روایات:

در مورد صحیحه علی بن یقطین، صاحب وسایل، ذیل این روایت گویند: مرحوم شیخ جمله یَبْنِی عَلَی الْجَزْم «بناء بر جزم گذارد» را حمل بر استیناف نموده، بدین معنا که یُعِیْدُ حَتّی یَجْزِمَ «اعاده نماید تا یقین پیدا کند» و سجده سهو را حمل بر استحباب کرده اند.

بنابراین حمل، بین این صحیحه و نصوص گذشته تعارضی نخواهد بود.

اما با توجه به اینکه این حمل بعید است چون بناء بر جزم ظهور دارد در بناء بر اقلّ( یعنی همان یک رکعت که جزمی و یقینی می باشد) فلهذا این صحیحه با نصوص قبلی در تعارض خواهد بود.

و اما خبر علی بن ابی حمزه بطائنی از لحاظ سند ضعیف است به لحاظ همین راوی، زیرا که توثیق نشده است

و از لحاظ دلالت هم قاصر است به قرینه(کُلُّ ذا) و امر امام(ع) به استعاذه به خداوند از شرِّ شیطان، معلوم می شود که آن شخص کثیرالشک و در معرض وسواس بوده است و لذا از محل بحث خارج است چون به شک وی اعتنا نمی شود.

و اما راجع به روایت عنبسه ، به قرینه ی صفوان که از او روایت کرده عنبسة بن بَجّاد عابد، می باشد که ثقه است، فلذا از حیث سند مشکلی ندارد؛ هرچند اگر منظور، عنبسة بن مُصْعَب باشد، کما این که مرحوم صاحب حدائق چنین پنداشته اند، با توجه به اینکه صریحاً توثیق نشده، طبعاً روایت از حیث سند ضعیف خواهد بود؛ البته با توجه به این که عنبسة بن مُصْعَب در اسانید کامل الزیارات ذکر گردیده، از نظر مرحوم محقق خویی ثقه دانسته شده است.

اما از حیث دلالت روشن است که بر خلاف نصوص گذشته و در تعارض با آنها می باشد.

بنابراین دو روایت علی بن یقطین و عنبسة، با نصوص گذشته در تعارض هستند، لکن در اینجا هم با توجه به اینکه نصوص قبلی از حیث سند قوی‌تر بوده و از جهت عمل علماء خاصّه تقدم دارند، این دو روایت مقاوم در تعارض با آنها نخواهند بود، مضافاً بر این که مضمون این دو روایت موافق مذهب عامه است، به لحاظ بناء بر اقل نهادن، لذا می‌توان آنها را حمل بر تقیه نمود و با صرف نظر و چشم پوشی از این مطلب چنانچه کسی قائل به تعارض گردد و در نتیجه تساقط واقع شود طبعاً تکلیف رجوع به اطلاقِ صحیحه صفوان خواهد بود و حکم به بطلان نماز دراین صورت هم ثابت می باشد.