موضوع: كتاب الصلاة/صلاة الاحتياط /قرائت در نماز آیات

و اما در مورد فاتحه الکتاب در نماز احتیاط بنابر مشهور بلکه اجماع، قرائت آن متعیَّن می باشد.

صاحب جواهر: يَتَعَيَّنُ فِي صَلاةِ الْاِحْتِياطِ الْفاتِحَةِ كَما هُوَ الْمَشْهُورُ نَقْلاً وَ تَحْصِيلاً شُهْرَةً كادَتْ تَكُونُ إِجْماعاً لِظُهُورِ الْأدِلَّةِ اِنْ لَمْ تَكُنْ صِراحَتُها فِي أنَّها صَلاةٌ مُنْفَرِدَةٌ وَ لا صَلاةَ إِلّا بِفاتِحَةِ الْكِتابِ وَ قِيْلَ بِالتَّخْيِير بَيْنَ الْفاتِحَةِ وَ التَّسْبِيْحِ كَما عَنِ الْمُفِيْدِ وَ حِلِّي خاصَّة (لِأنَّها قائِمَةٌ مَقامَ ثالِثَهٍ اَوْ رابِعَهٍ فَيَثْبُتُ فِيها التَّخْيِيرُ كَما يَثْبُتُ فِي الْمُبْدَل) وَ يَنْبَغِي الْقَطْعُ بِفِسادِه لِكَونِهِ اَوَّلاً اِجْتِهاداً فِي مُقابِلِ النَّصِّ الْأدِلَّةِ وَ ظاهِرِها وَ ثانِياً لا تُلازِمُ بَيْنَ جَبْرِ الصَّلاةِ الْاِحْتِياطِ النُّقْصانَ لَوْ ظَهَرَ النَّقْصُ فِي الصَّلاةِ الْاَصْلِيَّةِ وَ بَيْنَ الْبَدَلِيَّةِ لِقيامِها مَقامَ ثالِثَةِ اَوْ رابِعَةِ وَ لِذا لَوْ ظَهَرَ اَنَّ الْأصْلِيَّةَ تامَّةَ تَكُونُ نافِلَةً.[1]

ترجمه: (فاتحه الکتاب در نماز احتیاط متعین است، همانطور که قول مشهور همین است هم منقول و هم محصّل، آن چنان شهرتی که نزدیک به اجماع است، زیرا که اگر ادله تصریح نداشته باشد، ظهور دارد در این که نماز احتیاط، نماز جداگانه است و بدون فاتحة الکتاب نماز نمی باشد؛ قول به تخییر بین فاتحه و تسبیح از مفید و حلّی نقل شده است، «از آن جهت که نماز احتیاط جایگزین رکعت سوم و چهارم است، پس تخییر در آن ثابت است کما این که در اصل آنها چنین می باشد» و سزاوار است قطع به فساد این قول، زیرا اولاً اجتهاد در مقابل نصّ ادّله و ظاهر آنها است و ثانیاً ملازمه ای نیست بین این که نماز احتیاط جبران نقیصه باشد، بر فرض ظاهر شدن این نقص در نماز اصلیه و بین بدلیت بلحاظ اینکه جایگزین رکعت سوم و چهارم است و لذا اگر معلوم گردد که نماز اصلی تمام بوده، این نماز احتیاط حکم نافله را دارد).

دو نمونه از روایات معتبره ای که با ذکر اسناد قبلاً متذکر شده ایم و در اینجا هم یادآور می شویم که تصریح بر وجوب فاتحه الکتاب دارد:

صحیحه حلبی

عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع فِی حَدِیثٍ قَالَ إِذَا کُنْتَ لَا تَدْرِی ثَلَاثاً صَلَّیْتَ أَمْ أَرْبَعاً وَ لَمْ یَذْهَبْ وَهْمُکَ إِلَی شَیْ‌ءٍ فَسَلِّمْ ثُمَّ صَلِّ رَکْعَتَیْنِ وَ أَنْتَ جَالِسٌ تَقْرَأُ فِیهِمَا بِأُمِّ الْکِتَابِ [2]

ترجمه: (حلبی از امام صادق(ع) در حدیثی نقل کرده است که فرمود: هر گاه نمی دانی سه رکعت خوانده ای یا چهار رکعت و گمان تو به چیزی نرود، پس سلام بده، سپس دو رکعت نشسته به جا آور در حالی که در هر کدام فاتحه الکتاب را می خوانی).

صحیحه ابن ابی یعفور

قَالَ سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ (ع) عَنِ الرَّجُلِ لَا یَدْرِی رَکْعَتَیْنِ صَلَّی أَمْ أَرْبَعاً قَالَ یَتَشَهَّدُ وَ یُسَلِّمُ ثُمَّ یَقُومُ فَیُصَلِّی رَکْعَتَیْنِ وَ أَرْبَعَ سَجَدَاتٍ یَقْرَأُ فِیهِمَا بِفَاتِحَةِ الْکِتَابِ ثُمَّ یَتَشَهَّدُ وَ یُسَلِّمُ .[3]

ترجمه: (ابن ابی یعفور نقل کرده است که از امام صادق(ع) سوال کردم در مورد شخصی که نمی داند دو رکعت خوانده یا چهار رکعت؟ فرمود: تشهد بخواند و سلام دهد، سپس بایستد و دو رکعت به جا آورد با چهار سجده، در حالی که در هر یک از دو رکعت فاتحة الکتاب می خواند، سپس تشهد بخواند و سلام دهد).

علاوه بر این همانطور که قبلاً ملاحظه شد، نماز احتیاط یکی از دو احتمال (یعنی مستقل بودن یا متمم بودن) را دارد و همین احتمال استقلال، طبعاً ضرورت فاتحه الکتاب را به همراه دارد، به دلیل لا صَلاةَ اِلا بِفاتِحَةِ الکِتاب «نماز نیست مگر با فاتحه الکتاب».

همانگونه که مرحوم علامه در مختلَف متذکر شده‌اند:

اَلْاَقْرَبُ عِنْدِي تَعَيُّنُ الْفاتِحَةِ لِأنَّها صَلاةٌ مُنْفَرِدَةٌ بِنِيَّةٍ وَ تَكْبِيرَةِ اِفتِتاحٍ فَتَجِبُ فِيها الْقِراءَةُ لِقَولِهِ(ع)«لا صَلاةَ إِلّا بِفاتِحَةِ الْكِتاب» وَلِأنَّهُ أحْوَط اِذ مَعَ تَعَيُّنِ الْفاتِحَةِ يَحْصُلُ يَقِينُ البَراءَة.[4]

ترجمه: (نزدیکتر نزد من متعیّن بودن فاتحه الکتاب است زیرا نماز احتیاط منفرد و جداگانه است با نیت و تکبیرة الاحرام پس واجب است در آن قرائت به جهت قول معصوم(ع) «نماز نیست مگر با فاتحه الکتاب» و به جهت اینکه احوط همین است، زیرا با متعیّن بودن فاتحه الکتاب یقین به برائت ذمه حاصل می شود.).

در مورد سوره هم باید توجه داشت که نماز احتیاط بدون سوره است، زیرا که نصوص خالی از آن می باشد، بلکه خواندن سوره در نماز احتیاط غیر مشروع است و می‌توان گفت: بعض نصوص ظهور در عدم سوره دارد، از جمله موثقه عمار که ضمن آن آمده است:

.... فَإذا سَلَّمْتَ فَاَتِمَّ ما ظَنَنْتَ اَنَّکَ نَقَصْتَ «پس هرگاه سلام دادی، پس تمام کن آنچه را که گمان داری که ناقص آورده‌ای.»

بدین ترتیب می بایست، نماز احتیاط به نحوی آورده شود که جبران نقیصه گردد، به گونه ای که صلاحیت متمّم بودن را داشته باشد و معلوم است که در دو رکعت اخیر سوره مشروعیت ندارد، اعم از اینکه نماز احتیاط جزء باشد یا مستقل.

از آنچه بیان شد، عدم مشروعیت قنوت در نماز احتیاط هم معلوم می شود، زیرا در دو رکعتی که امکان نقصان هست (یعنی دو رکعت اخیر) قنوت وجود ندارد و با توجه به اینکه عبادات توقیفیه است و کم و کیف آن به وسیله شارع مقدس تعیین می شود، برای انجام قنوت هم در رکعت دوم قبل از رکوع تعیین محل شده است و اینکه در محلی غیر از آن به جا آورده شود، نیاز به دلیل دارد که موجود نمی باشد.

هم چنین درباره اذان و اقامه که مشروعیت آن منحصر به نماز های یومیه می‌باشد و واضح است که نه برای اجزاء و ابعاض نماز و نه برای غیر از نمازهای یومیه از جمله نمازهای واجب دیگر، مانند: نماز آیات تا چه رسد به نماز های مستحبی، بنابراین نماز احتیاط اعم از اینکه جزء متمّم باشد یا نافله محسوب گردد، اذان و اقامه برای آن مشروع نمی باشد.

اما در مورد اخفات در قرائت نماز احتیاط همانگونه که مصنف در متن متذکر شده اند، اخفات واجب است، زیرا این دو رکعت به منزله تدارک آنچه احتمالاً ناقص مانده است می‌باشد و کیفیت آن بایستی مماثل با آن انجام گیرد که اخفات می‌باشد، در مورد بسمله در نماز احتیاط از لحاظ جهر و اخفات تابع رکعتین اخیرتین بر فرض اختیار فاتحه الکتاب می باشد، چنانچه در آنجا حکم به تعیُّن اخفات بسمله شود، در نماز احتیاط هم چنین است و اگر در آنجا حکم به جواز جهر گردد، در نماز احتیاط هم چنین خواهد بود و از آنجا که جواز جهر بسمله بلکه استحباب آن در رکعتین اخیرتین ثابت می باشد (همانگونه که در جای خودش بحث شده است)، در اینجا هم حکم همین است، هرچند صرفاً به لحاظ خروج از شبهه خلاف احوط اخفاتی خواندن آن می باشد، همانطور که مرحوم مصنف در متن بیان داشته اند.