موضوع: كتاب الصلاة/أحكام الخلل /موجبات سجود سهو

الثاني: اَلسَّلامُ فِي غَيْرِ مَوْقِعِهِ ساهِياً، سَواءٌ كانَ بِقَصْدِ الْخُرُوجِ كَما إِذا سَلَّمَ بِتَخَيُّلِ تَمامِيَّةِ صَلاتِهِ اَوْ لا بِقَصْدِ

ترجمه: (دوم: سلام در غیر موضع خودش سهواً اعمّ از این که قصد خروج از نماز را داشته باشد مانند این که سلام دهد به خیال این که نمازش تمام می باشد؛ یا چنین قصدی نداشته باشد).

بر وجوب سجده سهو در اثر سلام در غیر موضع و به صورت سهوی به دو روایت استدلال شده است:

موثقه عمار

وَ بِإِسْنَادِهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ یَحْیَی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ الْحَسَنِ عَنْ عَمْرِو بْنِ سَعِیدٍ عَنْ مُصَدِّقِ بْنِ صَدَقَةَ عَنْ عَمَّارٍ فِی حَدِیثٍ قَالَ سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ ع عَنْ رَجُلٍ صَلَّی ثَلَاثَ رَکَعَاتٍ وَ هُوَ یَظُنُّ أَنَّهَا أَرْبَعٌ فَلَمَّا سَلَّمَ ذَکَرَ أَنَّهَا ثَلَاثٌ قَالَ یَبْنِی عَلَی صَلَاتِهِ مَتَی مَا ذَکَرَ وَ یُصَلِّی رَکْعَةً وَ یَتَشَهَّدُ وَ یُسَلِّمُ وَ یَسْجُدُ سَجْدَتَیِ السَّهْوِ وَ قَدْ جَازَتْ صَلَاتُهُ.[1]

ترجمه: (مصدّق از عمّار در حدیثی نقل کرده است که گفت از امام صادق(ع) سوال کردم راجع به شخصی که سه رکعت نماز خوانده است و گمان برده که در رکعت چهارم قرار دارد پس وقتی سلام داده متذکر شده است که رکعت سوم بوده است، فرمود: بنا بگذارد بر نمازش زمانی که متذکر شد و یک رکعت بخواند و تشهد و سلام را به جای آورد و دو سجده سهو انجام دهد و نمازش صحیح می باشد).

چنانچه در دلالت موثقه اشکال شود از این حیث که ممکن است سجده سهو به لحاظ تشهد زائد یا قعود زائد باشد.

پاسخ این است که امر به «سَجْدَتَیِ السَّهْوِ» ظاهر در وجوب است و مقتضی بر رفع ید از این ظهور وجود ندارد از طرفی وجوب سجده سهو برای زیادتی تشهد یا قعود زائد ثابت نیست، در نتیجه آنچه موجب سجده سهو گردیده متعیناً همان سلام در غیر موضع آن است، مضافاً بر اینکه از «فلما سلم» معلوم می‌شود که سائل در مورد سلام دادن نمازگزار در چنین موضعی سوال کرده است و طبعاً جواب هم با سوال مطابقت داشته و حکم سلام سهوی در غیرموضع آن بیان گردیده است.

صحیحه عیص

وَ عَنْهُ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ أَبِی نَجْرَانَ عَنْ صَفْوَانَ عَنِ الْعِیصِ قَالَ سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ ع عَنْ رَجُلٍ نَسِیَ رَکْعَةً مِنْ صَلَاتِهِ حَتَّی فَرَغَ مِنْهَا ثُمَّ ذَکَرَ أَنَّهُ لَمْ یَرْکَعْ قَالَ یَقُومُ فَیَرْکَعُ وَ یَسْجُدُ سَجْدَتَیْنِ [2]

ترجمه: (عیص نقل کرده که سوال کردم از امام صادق(ع) راجع به شخصی که یک رکعت از نمازش را فراموش کرده تا از نماز فارغ شده است پس متذکر شده که یک رکعت را انجام نداده است فرمود بایستد پس یک رکعت را به جا آورد و دو سجده انجام دهد).

اما در مورد دلالت این صحیحه بر وجوب سجده سهو هم ممکن است دو اشکال شود:

۱- همان اشکالی که نسبت به موثقه عمار شد و جواب آن هم مانند همان جوابی است که بیان گردید.

۲- ممکن است مراد از «یَسْجُدُ سَجْدَتَیْنِ » دو سجده سهو نباشد بلکه مراد از آن دو سجده مربوط به رکعت اخیره باشد که می بایستی بعد از رکوع آن رکعت تدارک گردد.

پاسخ: این است که این صحیحه با سند و متن دیگر از مرحوم شیخ طوسی در تهذیب نقل شده و مرحوم صاحب وسائل آن را ثبت نموده اند.

وَ بِإِسْنَادِهِ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ سَعِیدٍ عَنْ صَفْوَانَ بْنِ یَحْیَی عَنِ الْعِیصِ بْنِ الْقَاسِمِ قَالَ سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ ع عَنْ رَجُلٍ نَسِیَ رَکْعَةً مِنْ صَلَاتِهِ حَتَّی فَرَغَ مِنْهَا ثُمَّ ذَکَرَ أَنَّهُ لَمْ یَرْکَعْ قَالَ یَقُومُ فَیَرْکَعُ وَ یَسْجُدُ سَجْدَتَیِ السَّهْوِ.[3]

ترجمه: (عیص بن قاسم نقل کرده است که سوال کردم از امام صادق(ع) راجع به شخصی که یک رکعت از نمازش را فراموش کرده تا از نماز فارغ شده پس متذکر شده است که یک رکعت را انجام نداده است فرمود: یک رکعت را انجام دهد و دو سجده سهو بجا آورد).

بدین ترتیب این صحیحه قرینه است بر این که مراد از «یَسْجُدُ سَجْدَتَیْنِ» در صحیحه قبلی دو سجده سهو می باشد

اما صحیحه سعید الاعرج که ممکن است توهم شود که با موثقه و صحیحه گذشته معارض باشد:

وَ بِإِسْنَادِهِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی عَنْ عَلِیِّ بْنِ النُّعْمَانِ عَنْ سَعِیدٍ الْأَعْرَجِ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ ع یَقُولُ صَلَّی رَسُولُ اللَّهِ ص ثُمَّ سَلَّمَ فِی رَکْعَتَیْنِ فَسَأَلَهُ مَنْ خَلْفَهُ یَا رَسُولَ اللَّهِ أَ حَدَثَ فِی الصَّلَاةِ شَیْ‌ءٌ فَقَالَ وَ مَا ذَلِکَ قَالَ إِنَّمَا صَلَّیْتَ رَکْعَتَیْنِ فَقَالَ أَ کَذَلِکَ یَا ذَا الْیَدَیْنِ وَ کَانَ یُدْعَی ذَا الشِّمَالَیْنِ فَقَالَ نَعَمْ فَبَنَی عَلَی صَلَاتِهِ فَأَتَمَّ الصَّلَاةَ أَرْبَعاً إِلَی أَنْ قَالَ وَ سَجَدَ سَجْدَتَیْنِ لِمَکَانِ الْکَلَامِ.[4]

ترجمه: (سعید الاعرج نقل کرده است که شنیدم از امام صادق(ع) که فرمود رسول الله(ص) نماز گزاردند پس دو رکعتی سلام دادند پس کسی که پشت سر آن حضرت بود سوال کرد ای رسول خدا آیا در نماز چیزی حادث شده است پس فرمود از چه جهت؛ گفت دو رکعت خواندید پس فرمود آیا چنین است ای ذا الیدین در حالی که خطاب به ذا الشمالین داشت پس گفت بلی، پس آن حضرت بنا را بر نمازش گذارد پس چهار رکعت نماز ز را تمام کرد در ادامه امام صادق(ع) فرمود رسول خدا دو سجده به جا آورد به جهت کلام( منظور کلامی که بین نماز انجام شده بود).

دلیل تعارض را در این صحیحه و «سَجَدَ سَجْدَتَیْنِ لِمَکانِ الْکَلام» در قول امام صادق(ع) دانسته اند زیرا با این قول امام(ع) انجام دو سجده سهو از سوی رسول الله(ص) به لحاظ کلام زائد بوده و در نتیجه سلام زائد صادر از آن حضرت موجب سجده سهو نبوده است.

پاسخ این است که: این صحیحه قابل تصدیق نمی باشد، زیرا که با یکی از اصول مذهب یعنی عدم سَهوُالنَّبی مخالف است به علاوه با موثقه زراره (که قبلاً ذکر شد) و متضمن عدم انجام سجود سهو از رسول الله(ص) است

معارض می باشد .
فَتَحَصَّل که تعارض صحیحه سعید اعرج با موثقه عمار و صحیحه عیص منتفی خواهد بود.

و اما این که مرحوم مصنف متذکر شدند سلام در غیر موضع آن ساهیاً موجب سجود سهو است چه به قصد خروج سلام داده یا چنین قصدی نداشته است با توجه به موثقه و صحیحه مزبور دلیل عدم فرق مشخص است زیرا حکم مذکور در آنها یعنی وجوب سجده سهو در نتیجه سلام سهوی است و قصد خروج با عدم آن دخلی در حکم ندارد.