موضوع: كتاب الصلاة/أحكام الخلل /موجبات سجده سهو

صحیحه جعفربن بشیر

أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدٍ الْبَرْقِیُّ فِی الْمَحَاسِنِ عَنْ أَبِیهِ رَفَعَهُ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ بَشِیرٍ وَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ بَشِیرٍ قَالَ سُئِلَ أَحَدُهُمْ عَنْ رَجُلٍ ذَکَرَ أَنَّهُ لَمْ یَسْجُدْ فِی الرَّکْعَتَیْنِ الْأَوَّلَتَیْنِ إِلَّا سَجْدَةً وَ هُوَ فِی التَّشَهُّدِ الْأَوَّلِ قَالَ فَلْیَسْجُدْهَا

ثُمَّ یَنْهَضُ وَ إِذَا ذَکَرَهُ وَ هُوَ فِی التَّشَهُّدِ الثَّانِی قَبْلَ أَنْ یُسَلِّمَ فَلْیَسْجُدْهَا ثُمَّ یُسَلِّمُ ثُمَّ یَسْجُدُ سَجْدَتَیِ السَّهْوِ.[1]

ترجمه: (جعفر بن بشیر نقل کرده است که یکی از ایشان مورد سوال قرار گرفت راجع به شخصی که در دو رکعت اول یک سجده را فراموش نموده در حالی که در تشهد اول است فرمود آن سجده را به جا آورد سپس بایستد و چنانچه در تشهد دوم متذکر شود قبل از آنکه سلام دهد پس سجده را انجام دهد سپس سلام دهد و سپس دو سجده سهو به جا آورد).

این روایت را برقی در محاسن به دو طریق نقل کرده است یکی مرفوعه و دیگری صحیحه.

اشکال نسبت به این صحیحه چنین است که مفاد آن به گونه ای است که التزام نسبت به آن ممکن نمی باشد.

توضیح مطلب آن که بر حسب فرض سوال از دو رکعت اول یک سجده فراموش شده است، حال چنانچه در تشهد دوم متذکر شود با توجه به اینکه محل تدارک گذشته است، لازم است بعد از سلام نماز، قضاء سجده فراموش شده را بجا آورد، در حالی که مفاد روایت جعفر بن بشیر بر خلاف آن و معارض با صحیحه اسماعیل بن جابر و موثقه عمار و صحیحه ابوبصیر و مخالف قول مشهور می باشد.

مرسله معلّی بن خنیس

وَ بِإِسْنَادِهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ یَحْیَی عَنْ عَلِیِّ بْنِ إِسْمَاعِیلَ عَنْ رَجُلٍ عَنْ مُعَلَّی بْنِ خُنَیْسٍ قَالَ سَأَلْتُ أَبَا الْحَسَنِ الْمَاضِیَ ع فِی الرَّجُلِ یَنْسَی السَّجْدَةَ مِنْ صَلَاتِهِ قَالَ إِذَا ذَکَرَهَا قَبْلَ رُکُوعِهِ سَجَدَهَا وَ بَنَی عَلَی صَلَاتِهِ ثُمَّ سَجَدَ سَجْدَتَیِ السَّهْوِ بَعْدَ انْصِرَافِهِ وَ إِنْ ذَکَرَهَا بَعْدَ رُکُوعِهِ أَعَادَ الصَّلَاةَ وَ نِسْیَانُ السَّجْدَةِ فِی الْأَوَّلَتَیْنِ وَ الْأَخِیرَتَیْنِ سَوَاءٌ.[2]

ترجمه: (معلّی بن خنیس نقل کرده است که سوال کردم از ابوالحسن الماضی (امام کاظم(ع)) راجع به شخصی که یک سجده از نمازش را فراموش کرده است فرمود هرگاه قبل از رکوع متذکر شد سجده را به جا آورد بر نمازش بنا بگذارد و پس از پایان نماز دو سجده سهو انجام دهد و اگر بعد از رکوعش متذکر گردید نماز را اعاده نماید و فراموشی سجده چه در دو رکعت اول و یا دو رکعت دوم فرقی نمی کند).

در مورد این روایت از حیث سند ضعیف است هم از جهت مرسله بودن و هم از لحاظ نقل معلی بن خنیس از ابوالحسن الماضی امام کاظم(ع) و حالا آن که در زمان امام صادق(ع) به قتل رسیده و حضرت نسبت به وی ترحم فرمودند.

اما از حیث مضمونِ این روایت، فرض بر این است که یک سجده را ترک کرده و قبل از رکوع متذکر شده در حالی که محل تدارک باقی بوده است، و اگر سجده را انجام داد، پس سجده ترک نشده که بخاطر آن بعد از نماز سجده سهو به جا آورد و در صورتی که سجده سهو واجب باشد به ‌لحاظ قیام زائد یا قرائت زائد بنابر قول به وجوب آن در هر نقیصه و زیادتی خواهد بود که طبعاً از محل کلام خارج است علاوه بر این در مضمون روایت آمده است: چنانچه بعد از رکوع متذکر شود بایستی نماز اعاده گردد در حالی که قبلا اثبات شد که اگر بعد از رکوع متذکر شود نماز صحیح است و بعد از فراغ از نماز می بایستی قضاء سجده فراموش شده را به جای آورد به دلیل نصوصی که قبلاً ذکر شد و قول مشهور از فقهاء مطابق آن است.

و اما نصوصی که دلالت بر عدم وجوب سجده سهو بر فرض نسیان سجده واحده دارد.

صحیحه ابوبصیر

وَ بِإِسْنَادِهِ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ سَعِیدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ عَنِ ابْنِ مُسْکَانَ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ قَالَ سَأَلْتُهُ عَمَّنْ نَسِیَ أَنْ یَسْجُدَ سَجْدَةً وَاحِدَةً فَذَکَرَهَا وَ هُوَ قَائِمٌ قَالَ یَسْجُدُهَا إِذَا ذَکَرَهَا مَا لَمْ یَرْکَعْ فَإِنْ کَانَ قَدْ رَکَعَ فَلْیَمْضِ عَلَی صَلَاتِهِ

فَإِذَا انْصَرَفَ قَضَاهُ وَ لَیْسَ عَلَیْهِ سَهْوٌ

وَ رَوَاهُ الصَّدُوقُ بِإِسْنَادِهِ عَنِ ابْنِ مُسْکَانَ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ یَعْنِی الْمُرَادِیَّ قَالَ سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ ع وَ ذَکَرَ مِثْلَهُ قَالَ الشَّیْخُ هَذَا مَحْمُولٌ عَلَی أَنَّهُ خَارِجٌ عَنْ حَدِّ السَّهْوِ لِأَنَّهُ قَدْ ذَکَرَ مَا فَاتَهُ وَ قَضَاهُ وَ حَکَمَ بِوُجُوبِ سُجُودِ السَّهْوِ لِمَا یَأْتِی.[3]

ترجمه: (ابوبصیر نقل کرده است که سوال کردم از او راجع به کسی که یک سجده را فراموش کرده پس در حالی که ایستاده متذکر شده است فرمود سجده را به جا آورد اگر قبل از رکوع متذکر شود و اگر رکوع را انجام داده پس نمازش را ادامه دهد پس هرگاه نماز تمام شد قضای سجده فراموش شده را به جا آورد و سهوی به عهده او نمی باشد.

و صدوق آن را با ذکر سند از ابن مسکان از ابوبصیر یعنی مرادی نقل کرده است که گفت سوال کردم از امام صادق(ع) و مثل همان را ذکر کرده است.

مرحوم شیخ گفته اند حمل می شود بر این که خارج از حد سهو است زیرا آنچه را ترک نموده متذکر شده و قضای آن را به جا آورده است و حکم می شود به وجوب سجود سهو به دلیل آنچه می آید).

این روایت به دو طریق نقل شده است یکی از طریق مرحوم شیخ که به لحاظ محمد بن سنان ضعیف است و دیگری از طریق مرحوم صدوق تا به ابن مسکان صحیح می باشد، اما از لحاظ دلالت هم صحیحه به وضوح دالّ بر نفی وجوب سجود سهو در فرض نسیان سجده واحده است.

تنها نکته‌ای که در این صحیحه مطرح است همان گونه که مرحوم صاحب وسائل هم در ذیل حدیث متذکر شده اند مرحوم شیخ جمله« لَیْسَ عَلَیْهِ سَهْوٌ » راه حمل نموده اند بر اینکه« أَنَّهُ خَارِجٌ عَنْ حَدِّ السَّهْوِ » یعنی وقتی نمازگزار سجده فوت شده را پس از رکوع متذکر شده و قضای آن را هم به جا آورده است دیگر سهوی نمانده است و با این حمل مضمون روایت منافاتی با وجوب سجده سهو ندارد، لکن این حمل صحیح نیست زیرا کلمه علی در قول امام« و لَیْسَ عَلَیْهِ سَهْوٌ » ظهور در تکلیف دارد و مفاد آن چنین است که « لَیْسَ علی عُهدَتِهِ شَیئٌ» و معلوم است که با وجوب سجده سهو قابل جمع نیست و منافات دارد.

فتحصل که از صحیحه ابوبصیر به صراحت عدم وجوب سجده سهو در ما نحن فیه دانسته می شود.

هرچند البته احوط به جا آوردن سجدتین سهو می باشد به لحاظ رعایت قول مشهور و نقل اجماع از بعض اعاظم.