موضوع: صوم/مفطرات صوم /بررسی روایات

بخش دوّم بررسی هر یک از روایات دسته دوم:

صحیحه حبیب خَثعَمی:

هر چند از لحاظ سند مشکلی ندارد لکن مضمون آن قابل تصدیق نمی‌ باشد زیرا تعبیر«کان» ظهور در استمرار و کثرت فعل نبی(ص) دارد که به لحاظ مرجوح بودن آن غیر محتمل است علاوه بر این وجه اشتراک صحیحه با سایر روایات دسته دوّم موافقت با قول عامّه و حمل بر تقیّه شدن از یک طرف و مرجوع بودن نسبت به روایات دسته اوّل از طرف دیگر که در بخش اوّل ذکر شد، صحیحه را از اعتبار ساقط می نماید.

روایت حمّاد بن عثمان:

مضمون این روایت هم قابل تصدیق نیست با تأکیدی بیشتر از آنچه در روایت قبلی بیان شد زیرا در اینجا بحث از این است که رسول الله(ص) از اوّل شب تا طلوع فجر به حال جنابت بوده‌اند و ظاهر در این که نماز شب از آن حضرت ترک شده است در حالی که بر ایشان واجب بوده است.

مضافاً بر اینکه بعضی احتمال داده‌اند که بر فرض صحت روایت، مراد از جمله کان رسول الله(ص) استفهام انکاری باشد، یعنی(اَکان رسول الله(ص))؟ بنابراین نسبتی که به رسول الله داده شده قول اقشاب(اشخاصی که خیری در آنها نیست) می باشد و امام(ع) می فرماید: و من مانند آنها نمی گویم بلکه می گویم که یک روز به جای آن قضاء نماید، بدین ترتیب جمله(اِنَّهُ یَقْضی یَوْماً مَکانَهُ) منقول قول اقشاب نیست بلکه جمله ابتدائیه انشائیه می‌باشد.

بنابراین اساساً روایت حمّاد برخلاف ظاهر آن دلالت بر بطلان روزه در اثر باقی بودن بر جنابت تا طلوع فجر دارد.

و در نهایت دو نکته ای که در بخش اوّل ذکر شده یعنی حمل بر تقیّه و مرجوح بودن نسبت به روایات دسته اوّل در اینجا هم می باشد.

صحیحه عیص بن القاسم:

هرچند از لحاظ سند صحیحه است و از جهت دلالت هم ظهور دارد لکن اطلاق آن شامل عمد و غیرعمد می شود و صریح در خصوص عمد نمی باشد زیرا(طَلَعَ الْفَجر) به صیغه ماضی بر کسی هم که بدون تعمّد و به امید بقاء وقت برای غسل کردن آن را تأخیر انداخته و اتفاقاً، فجر طالع شده است صدق می‌ کند، بلی البته اگر به صیغه مضارع یعنی(یَطْلَعُ الْفجر) بود امکان داشت ادّعا شود که مراد تأخیر عمدی است، حالت کسی که منتظر و مترصِّد طلوع فجر است.

بدین ترتیب اطلاق این روایت ثابت است و به وسیله نصوص دسته اوّل که دلالت بر بطلان در صورت عمد دارند مقیّد می‌شود و طبعاً روایت عیص بن القاسم حمل بر غیر عامد می گردد.

از این جمع دلالی که بگذریم دو نکته ای که در بخش اوّل ذکر شد شامل این روایت هم می شود.

روایت اسماعیل بن عیسی:

علاوه بر ضعف سند با توجه به این که مضمون آن موافق قول عامّه است حمل بر تقیّه می شود خصوصاً که امام(ع) به نقل از عائشه فعل نبی(ص) را بیان فرموده اند.

فَتَحَصَّل:

که اقوی بطلان صوم در اثر بقاء بر جنابت عمدی تا فجر صادق ماه رمضان می باشد.

مرحوم مصنّف در متن عروه فرقی بین صوم شهر رمضان و قضاء آن قائل نبوده و حکم باطل بودن صوم در اثر بقاء بر جنابت تا صبح را در هر دو مشترک دانسته اند.

دلیل آن اولاً:

قاعده مستفاد از بعض نصوصی است که مساوات بین قضاء و اداء را می رساند اِلّا ما خَرَجَ بِالدَّلیل(مگر آنچه با دلیل خارج شده باشد)، پس اگر دلیلی بر خلاف قاعده مزبور قائم نشده‌، تساوی حکم اداء و قضاء ثابت خواهد بود.

ثانیاً:

نصوصی که در خصوص عدم فرق بین صوم شهر رمضان و قضاء آن از جهت بقاء بر جنابت تا صبح وارد شده است بر تساوی حکم اداء و قضاء دلالت دارند.

صحیحه عبدالله بن سنان:

مُحَمَّدُ بْنُ عَلِيِّ بْنِ الْحُسَيْنِ بِإِسْنَادِهِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سِنَانٍ أَنَّهُ سَأَلَ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ ع عَنِ الرَّجُلِ يَقْضِي شَهْرَ رَمَضَانَ فَيُجْنِبُ مِنْ أَوَّلِ اللَّيْلِ وَ لَا يَغْتَسِلُ حَتَّي يَجِي‌ءَ آخِرُ اللَّيْلِ وَ هُوَ يَرَي أَنَّ الْفَجْرَ قَدْ طَلَعَ قَالَ لَا يَصُومُ ذَلِكَ الْيَوْمَ وَ يَصُومُ غَيْرَهُ[1] .

ترجمه:

(عبدالله بن سنان نقل کرده است که از امام صادق(ع) سؤال کرد راجع به شخصی که قضای ماه رمضان را بجا آورده در اوّل شب جنب شده و غسل بجا نیاورده تا آخر شب در حالی که می بیند فجر طالع شده است، فرمود: آن روز را روزه نمی گیرد و روز دیگری را روزه بگیرد).

صحیحه عبدالله بن سنان:

مُحَمَّدُ بْنُ يَعْقُوبَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ يَحْيَي عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ الْحَجَّالِ عَنِ ابْنِ سِنَانٍ يَعْنِي عَبْدَ اللَّهِ قَالَ كَتَبَ أَبِي إِلَي أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع وَ كَانَ يَقْضِي شَهْرَ رَمَضَانَ وَ قَالَ إِنِّي أَصْبَحْتُ بِالْغُسْلِ وَ أَصَابَتْنِي جَنَابَةٌ فَلَمْ أَغْتَسِلْ حَتَّي طَلَعَ الْفَجْرُ فَأَجَابَهُ ع لَا تَصُمْ هَذَا الْيَوْمَ وَ صُمْ غَداً[2] .

(منظور از حَجّال عبارت از عبد الله بن محمد اسدی است که نجاشی در توثیق وی گفته است ثِقَةٌ ثِقَةٌ)

ترجمه:

(ابن سنان یعنی عبدالله نقل کرده است که پدرم نوشت بر امام صادق(ع) در حالی که قضای ماه رمضان را گرفته بود و گفت: صبح کردم با غسل و جنابت اصابت نمود بر من پس غسل نکردم تا فجر طالع شد پس جواب فرمود: این روز را روزه نگیر و بعداً یک روز روزه بگیر).

موثقه سَماعَةَ بْن مِهران:

مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ بِإِسْنَادِهِ عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ سَعِيدٍ عَنْ عُثْمَانَ بْنِ عِيسَي عَنْ سَمَاعَةَ بْنِ مِهْرَانَ قَالَ سَأَلْتُهُ عَنْ رَجُلٍ أَصَابَتْهُ جَنَابَةٌ فِي جَوْفِ اللَّيْلِ فِي رَمَضَانَ فَنَامَ وَ قَدْ عَلِمَ بِهَا وَ لَمْ يَسْتَيْقِظْ حَتَّي أَدْرَكَهُ الْفَجْرُ فَقَالَ ع عَلَيْهِ أَنْ يُتِمَّ صَوْمَهُ وَ يَقْضِيَ يَوْماً آخَرَ فَقُلْتُ إِذَا كَانَ ذَلِكَ مِنَ الرَّجُلِ وَ هُوَ يَقْضِي رَمَضَانَ قَالَ فَلْيَأْكُلْ يَوْمَهُ ذَلِكَ وَ لْيَقْضِ فَإِنَّهُ لَا يُشْبِهُ رَمَضَانَ شَيْ‌ءٌ مِنَ الشُّهُورِ[3] .

ترجمه:

(سماعة بن مهران نقل کرده است که سؤال کردم از او راجع به شخصی که جنابت بر او اصابت نموده در شب ماه رمضان پس خوابیده در حالی که علم به آن داشته است و بیدار نشده تا فجر رسیده؟ فرمود: روزه آن روزش را تمام کند و یک روز دیگر قضاء بجا آورد پس گفتم اگر شخص با همین حالت در قضاء ماه رمضان باشد فرمود پس روزه آن روزش را افطار کند و قضاء بجا آورد پس به تحقیق شبیه رمضان نیست هیچیک از ماه ها).