موضوع: صوم/مفطرات روزه /بقاء بر جنابت

وَ كَما يَبْطُلُ الصَّوْمُ بِالْبَقاءِ عَلَى الْجَنابَةِ مُتَعَمِّداً كَذا يَبْطُلُ بِالْبَقاءِ عَلَى حَدَثِ الْحَيْضِ وَ الْنِّفاسِ اِلى طُلُوعِ الْفَجْرِ فَاِذا طَهُرَتْ قَبْلَ الْفَجْرِ وَجَبَ عَلَيْهَا الْاِغْتِسالُ اَوِ الْتَّيَمُّمُ وَ مَعَ تَرْكِهِما عَمْداً يَبْطُلُ صَوْمُها وَ الظّاهِرُ اِخْتِصاصُ الْبُطلانِ بِصَوْمِ رَمَضان.

(همانطور که روزه باطل می شود در اثر بقاء عمدی بر جنابت، باطل می شود در اثر بقاء بر حالت حیض و نفاس تا طلوع فجر پس هرگاه قبل از فجر پاک شد واجب است بر او غسل یا تیمّم و چنانچه هر دو را عمداً ترک کند روزه او باطل می شود و ظاهر این است که حکم به بطلان اختصاص به ماه رمضان دارد).

قول مشهور همین است و استدلال بر آن چنین است:

موثّقه ابی بصیر:

مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ بِإِسْنَادِهِ عَنْ عَلِيِّ بْنِ الْحَسَنِ بن فضّال(فطحی مذهب) عَنْ عَلِيِّ بْنِ أَسْبَاطٍ عَنْ عَمِّهِ يَعْقُوبَ بْنِ سَالِمٍ الْأَحْمَرِ عَنْ أَبِي بَصِيرٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ إِنْ طَهُرَتْ بِلَيْلٍ مِنْ حَيْضَتِهَا ثُمَّ تَوَانَتْ أَنْ تَغْتَسِلَ فِي رَمَضَانَ حَتَّي أَصْبَحَتْ عَلَيْهَا قَضَاءُ ذَلِكَ الْيَوْمِ[1] .

ترجمه:

(ابوبصیر از امام صادق(ع) نقل کرده است که فرمود: چنانچه شب از حیض پاک گردید سپس سستی نمود از اینکه غسل نماید در ماه رمضان تا صبح شد، قضاء آن روز بر عهده او می باشد).

مستفاد از این موثقه آن است که اگر زن شب از حیض پاک شود و عمداً تا صبح غسل نکند در ماه رمضان فقط قضای آن روز بر او واجب است.

امّا مرحوم علامّه در مختلف چنین بیانی دارند:

اِنَّ الثَّلاثَةَ اِشْتَرَكَتْ في كَوْنِها مُفْطِرَةً لِلصَّوْمِ وَ اَنَّ كُلَّ واحِدٍ مِنْها حَدَثٌ يَرْتَفِعُ بِالْغُسْلِ فَتَشْتَرِكُ فِي الْاَحْكامِ[2] .

ترجمه:

(به تحقیق که سه مورد «جنابت و حیض و نفاس» مشترک هستند در اینکه مفطر روزه می باشند و اینکه هر یک از آنها حدثی است که با غسل مرتفع می شود پس در احکام مشترک خواهند بود).

با این بیان حکم بقاء عمدی بر حیض و نفاس تا صبح با حکم بقاء بر جنابت تا صبح مشترک می باشد، بدین معنا که موجب بطلان روزه و وجوب قضاء و کفّاره است، لکن البته این نتیجه‌ گیری در صورتی است که مناطِ مفطریّت در بقاء بر جنابت، حدث باشد و معلوم است که چنین چیزی در نصوص ذکر نشده است و گرنه در مسئله اختلافی نبود، فلذا بعید نیست که بنا بر موثّقه ابی بصیر تکلیف آن است که صوم آن روز را انجام دهد و یک روز قضاء بجا آورد هرچند احوط وجوب کفّاره می باشد.

امّا در مورد نفاس هرچند نصّ مزبور«موثّقه ابوبصیر» منحصراً درباره حیض است لکن با توجه به اینکه از نصوص وارده، اتّحاد حکم حیض و نفاس دانسته می‌ شود طبعاً از این جهت هم نفاس ملحق به حیض خواهد بود، بلی البته در بعض خصوصیّات اختلاف بین آن دو از دلیل خاص ثابت است مانند اینکه اقلّ نفاس به یک لحظه و اقلّ حیض به سه روز می باشد.

در ادامه مرحوم مصنف بیان کردند که ظاهر این است که حکم به بطلان روزه در مورد بقاء عمدی بر حیض و نفاس اختصاص به ماه رمضان دارد.

مستند بیان مزبور آن است که دلیل اختصاص به ماه رمضان دارد همانگونه که در موثّقه ابوبصیر بر آن تصریح شده است، بنابراین تعدّی به غیر ماه رمضان از دیگر واجبات تا چه رسد به مستحبات نیاز به دلیل دارد که موجود نمی باشد و با توجه به اینکه اطلاق هم منتفی است بر فرض شک رجوع به اصالة البرائة خواهد بود.

و در خصوص روزه قضاء ماه رمضان اگر ادّعاء شود که با روزه ماه رمضان اتّحاد دارند در جمیع خصوصیّات غیر از زمان، پاسخ آن است که دلیل قاصر از اثبات این ادّعاء است و اوّل الکلام می باشد.

و همینطور در مثل روایت: اِقْضِ ما فاتَ کَما فاتَ«قضاء کن آنچه را ترک شده همانگونه که ترک شده است» که ناظر به مواردی از قبیل قصر و تمام و عدد رکعات است نه جمیع خصوصیّات، از باب مثال بقاء بر جنابت در ماه رمضان مفطر است در صورتیکه تعمّداً باشد به خلاف قضاء ماه رمضان که عمدی و غیرعمدی آن مفطر است.

يُشْتَرَطُ في صِحَّةِ صَوْمِ الْمُسْتَحاضَةِ عَلَى الْاَحْوَطِ اَلْاَغْسالُ الْنَّهارِيَّةُ الَّتي لِلصَّلاةِ دُونَ مَا لَا يَكُونُ لَهَا، فَلَوِ اسْتَحاضَتْ قَبْلَ الْاِتْيانِ بِصَلاةِ الصُّبْحِ اَوِ الظُّهْرَیْنِ بِما يُوجِبُ الْغُسْلَ كَالْمُتَوَسِّطَةِ اَوِ الْکَثیرَةِ فَتَرَكَتِ الْغُسْلَ بَطَلَ صَوْمُها وَ اَمَّا لَوِ اسْتَحاضَتْ بَعْدَ الْاِتْيانِ بِصَلاةِ الْفَجْرِ اَوْ بَعْدَ الْاِتْيانِ بِالظُّهْرَيْنِ فَتَرَكَتِ الْغُسْلَ اِلَى الْغُرُوبِ لَمْ يَبْطُلْ صَوْمُها.

(شرط است در صحّت صوم مستحاضه، انجام غسل های روزانه برای نماز نه غیر آن، بنا بر احوط، پس اگر مستحاضه شد قبل از بجا آوردن نماز صبح یا ظهر و عصر به آنچه موجب غسل است مانند متوسطه یا کثیره و ترک کرد غسل را، روزه او باطل خواهد بود و امّا اگر مستحاضه نشد بعد از بجا آوردن نماز صبح یا نماز ظهر و عصر پس ترک نمود غسل را تا غروب، روزه او باطل نخواهد بود).

صحیحه علی بن مهزیار:

مُحَمَّدُ بْنُ عَلِيِّ بْنِ الْحُسَيْنِ بِإِسْنَادِهِ عَنْ عَلِيِّ بْنِ مَهْزِيَارَ قَالَ كَتَبْتُ إِلَيْهِ(ع) امْرَأَةٌ طَهُرَتْ مِنْ حَيْضِهَا أَوْ مِنْ دَمِ نِفَاسِهَا فِي أَوَّلِ يَوْمٍ مِنْ شَهْرِ رَمَضَانَ ثُمَّ اسْتَحَاضَتْ فَصَلَّتْ وَ صَامَتْ شَهْرَ رَمَضَانَ كُلَّهُ مِنْ غَيْرِ أَنْ تَعْمَلَ مَا تَعْمَلُ الْمُسْتَحَاضَةُ مِنَ الْغُسْلِ لِكُلِّ صَلَاتَيْنِ هَلْ يَجُوزُ صَوْمُهَا وَ صَلَاتُهَا أَمْ لَا فَكَتَبَ(ع) تَقْضِي صَوْمَهَا وَ لَا تَقْضِي صَلَاتَهَا لِأَنَّ رَسُولَ اللَّهِ(ص) كَانَ يَأْمُرُ فاطِمَة(س) و الْمُؤْمِنَاتِ مِنْ نِسَائِهِ بِذَلِكَ[3] .

ترجمه:

(علی بن مهزیار نقل کرده است که نوشتم به او راجع به زنی که از حیضش یا از خون نفاسش پاک شده است در نخستین روز ماه رمضان، سپس مستحاضه شده پس نماز و روزه ماه رمضان را تماماً انجام داده است بدون اینکه غسل استحاضه را برای هر یک از دو نماز انجام داده باشد، آیا روزه و نماز او صحیح است یا نه؟ پس امام(ع) نوشت: روزه اش را قضاء کند و نمازش را قضاء ننماید، زیرا رسول الله(ص) امر می فرمود به فاطمه(س) و مؤمنات از نسائش به همین صورت).

توضیح آنکه:

این روایت از لحاظ سند صحیح است و اصحاب به آن عمل نموده اند هرچند اشکالاتی مطرح گردیده که آنها را متذکّر می شویم و به پاسخ هر یک می پردازیم:

۱- مضمره بودن آن که موجب اخلال نیست، با توجه به راوی که شخصی مانند علیّ بن مهزیار است و مطمئنّاً از غیر معصوم نقل روایت نمی کند.

۲- مشتمل بودن صحیحه بر آنچه اصحاب قائل به آن نمی باشند یعنی وجوب قضاء صوم و عدم وجوب قضاء صلاة در استحاضه.

مرحوم صاحب وسائل احتمالاتی مطرح نموده اند از جمله اینکه:

عبارتِ مزبور، اِخباری نیست بلکه حمل بر استفهام انکاری می شود بدین معنا: کیفَ تَقْضی صَوْمَها وَ لَا تَقْضی صَلاتَها بَلْ تَقضیهِما معاً. (چگونه قضاء نماید روزه اش را و قضاء ننماید نمازش را؟ بلکه بایستی هر دو را با هم قضاء نماید).

دیگر آنکه عبارت «وَ لَا تَقْضی صَلاتَها» حمل بر تقیّه گردد.

البته وجه احسن آن است که تفکیک بین فقرات حدیث در حجیت، است و چنین چیزی امکان پذیر می باشد بنابراین فقره مزبور که غیر معمولٌ به اصحاب است، طرح گردیده و حمل بر خطا و اشتباه راوی در نقل می شود.

۳- بر حسب نصوص مستفیضه حضرت فاطمه زهرا(س) از خون دیدن، اعم از حیض و استحاضه پاک و مبرّی بوده اند.

پاسخ آن است که:

اولاً: در نقل روایت از دو کتاب الفقیه و عِلَل است که این کلمه(فاطِمَة(س)) ساقط می باشد با این بیان که«کانَ یَأمُرُ الْمُؤْمِنَاتِ مِنْ نِسَائِهِ …»

ثانیاً: امکان دارد که مراد این چنین باشد: (رسول الله(ص) امر می فرمود به فاطمه(س) که بیاموزد به مؤمنات نه اینکه خود عمل نماید).

ثالثاً: ممکن است مراد، فاطمه دیگری یعنی فاطمه بنت ابی حُبَیْش باشد، کما اینکه در بعض روایات دیگر از او نام برده شده است، از جمله اینکه از رسول الله(ص) سؤال می کند که استحاضه شده ام و خون ریزی ادامه یافته است، تکلیف من چیست؟