موضوع: صوم/مفطرات صوم /بیان دو نکته ضروری

در رابطه با نصوصی که ذکر شد بیان دو نکته ضروری است:

(نکته اوّل): هر چند مورد آنها اکل و شرب و جماع است و در مفطرات دیگر از جمله ارتماس و غیره وارد نشده است، لکن مطمئناً آن موارد دیگر هم ملحق به آنچه ذکر شده می گردد زیرا اساس صوم، اجتناب از اکل و شرب و جماع است که در قرآن کریم مذکور می باشد پس وقتی در این موارد که اساس است به مقتضای نصوص حکم به عدم بطلان در فرض نسیان ثابت است در غیر آن ها به طریق اولی چنین خواهد بود از آنجا که قطع به عدم فرق از این جهت حاصل می باشد.

(نکته دوّم): بعض از نصوص مذکوره مانند صحیحه زراره در خصوص ماه رمضان و بعض دیگر مانند صحیحه ابوبصیر در خصوص صوم نافله و مابقی مطلق بوده و شامل جمیع اقسام صوم می باشد بنابراین هیچگونه موجبی برای تقیید حکم به بعض اقسام صوم نخواهد بود.

و امّا نسبت به بخش دیگر از عبارت مرحوم مصنّف یعنی عدم الفرق بین عالم و جاهل و عدم الفرق بین جاهل قاصر و مقصّر در مبطل بودن انجام مفطرات متعمّداً گوییم:

مشهور بین اصحاب چنین است که در فساد صوم در اثر انجام عمدی مفطر فرقی بین عالم و جاهل نمی باشد.

ابن ادریس بر خلاف مشهور قائل به اختصاص بطلان صوم به عالم است و اینکه بر جاهل چیزی نیست و صاحب حدائق همین قول را اختیار نموده است لکن بعض دیگر از جمله علامّه در مختلف محقّق در معتبر قائل به بطلان صوم جاهل در اثر انجام مفطر متعمّداً شده‌اند.

در مقام تحقیق توجه به این نکته لازم است که احکام بر مکلّفین وضع گردیده بدون فرق بین عالم و جاهل از جمله اطلاق ادلّه مفطریّت که اقتضاء دارد عدم الفرق بین عالم و جاهل را پس مفطرات صوم مطلقاً شامل عالم و جاهل خواهند بود مگر آنچه با دلیل خارج شود بنابراین قوله تعالی: ﴿(وَكُلُوا وَاشْرَبُوا حَتَّى يَتَبَيَّنَ لَكُمُ الْخَيْطُ الْأَبْيَضُ مِنَ الْخَيْطِ الْأَسْوَدِ مِنَ الْفَجْرِ) یا (أُحِلَّ لَكُمْ لَيْلَةَ الصِّيَامِ الرَّفَثُ إِلَى نِسَائِكُمْ)﴾ «بقره 188»خطاب عامّ است که جمیع مکلّفین اعمّ از عالم و جاهل را شامل می شود.

امّا به ازاء این قبیل مطلقات دو روایت موجود است:

موثّقه زراره و أبی بصیر:

وَ بِإِسْنَادِهِ عَنْ عَلِيِّ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ فَضَّالٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِيٍّ عَنْ (عَ) عَلِيِّ بْنِ النُّعْمَانِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مُسْكَانَ عَنْ زُرَارَةَ وَ أَبِي بَصِيرٍ قَالَا جَمِيعاً سَأَلْنَا أَبَا جَعْفَرٍ ع عَنْ رَجُلٍ أَتَي أَهْلَهُ فِي شَهْرِ رَمَضَانَ وَ أَتَي أَهْلَهُ وَ هُوَ مُحْرِمٌ وَ هُوَ لَا يَري إِلَّا أَنَّ ذَلِكَ حَلَالٌ لَهُ قَالَ لَيْسَ عَلَيْهِ شَيْ‌ءٌ[1] .

ترجمه:

(زراره و ابوبصیر نقل کرده اند که سؤال کردیم از امام باقر(ع) راجع به شخصی که در ماه رمضان با همسرش جماع کرده و همینطور در حال احرام با همسرش جماع نموده است و او نمی بیند جز اینکه این عمل برای او حلال است؟ امام(ع) فرمود: بر او چیزی نیست).

صحیحه عَبْدُ الصَّمَدِ بْنِ بَشیر:

وَ عَنْ مُوسَي بْنِ الْقَاسِمِ عَنْ عَبْدِ الصَّمَدِ بْنِ بَشِيرٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع فِي حَدِيثٍ أَنَّ رَجُلًا أَعْجَمِيّاً دَخَلَ الْمَسْجِدَ يُلَبِّي وَ عَلَيْهِ قَمِيصُهُ فَقَالَ لِأَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع إِنِّي كُنْتُ رَجُلًا أَعْمَلُ بِيَدِي وَ اجْتَمَعَتْ لِي نَفَقَةٌ فَجِئْتُ أَحُجُّ لَمْ أَسْأَلْ أَحَداً عَنْ شَيْ‌ءٍ وَ أَفْتَوْنِي هَؤُلَاءِ أَنْ أَشُقَّ قَمِيصِي وَ أَنْزِعَهُ مِنْ قِبَلِ رِجْلَيَّ وَ أَنَّ حَجِّي فَاسِدٌ وَ أَنَّ عَلَيَّ بَدَنَةً فَقَالَ لَهُ مَتَي لَبِسْتَ قَمِيصَكَ أَ بَعْدَ مَا لَبَّيْتَ أَمْ قَبْلَ قَالَ قَبْلَ أَنْ أُلَبِّيَ قَالَ فَأَخْرِجْهُ مِنْ رَأْسِكَ فَإِنَّهُ لَيْسَ عَلَيْكَ بَدَنَةٌ وَ لَيْسَ عَلَيْكَ الْحَجُّ مِنْ قَابِلٍ أَيُّ رَجُلٍ رَكِبَ أَمْراً بِجَهَالَةٍ فَلَا شَيْ‌ءَ عَلَيْهِ طُفْ بِالْبَيْتِ سَبْعاً وَ صَلِّ رَكْعَتَيْنِ عِنْدَ مَقَامِ إِبْرَاهِيمَ ع وَ اسْعَ بَيْنَ الصَّفَا وَ الْمَرْوَةِ وَ قَصِّرْ مِنْ شَعْرِكَ فَإِذَا كَانَ يَوْمُ التَّرْوِيَةِ فَاغْتَسِلْ وَ أَهِلَّ بِالْحَجِّ وَ اصْنَعْ كَمَا يَصْنَعُ النَّاسُ[2] .

ترجمه:

(عبدالصّمد بن بشیر در حدیثی از امام صادق(ع) نقل کرده است که شخصی اعجمی داخل مسجد شد در حالی که تلبیه می گفت و پیراهنی پوشیده بود، پس به امام صادق(ع) گفت من مردی هستم که با دستم کار کرده‌ام و مقداری مال برای من جمع شده است پس آمدم که حجّ انجام دهم، از کسی راجع به چیزی سؤال نکردم و این اشخاص فتوا دادند که پیراهنم را شکاف دهم و از طرف پاهایم خارج نمایم و اینکه حجّ من فاسد است و بدنه برعهده ام می باشد، پس فرمود: چه زمانی پیراهنت را پوشیدی آیا بعد از تلبیه یا قبل از آن؟ گفت: قبل از اینکه تلبیه بگویم، فرمود: آن را از طرف سر خودت خارج کن، پس به تحقیق بدنه بر عهده تو نمی باشد و لازم نیست در سال آینده حجّ به جا آوری، شخصی که کاری انجام دهد از روی جهالت پس چیزی بر او نیست، هفت شوط طواف بیت را انجام بده و دو رکعت نماز نزد مقام ابراهیم(ع) بجا آور و سعی بین صفا و مروه کن و با چیدن مو، تقصیر انجام بده پس روز ترویه، غسل نما و قصد حجّ کن و عمل کن همانگونه که مردم عمل می کنند).