موضوع: صوم/مفطرات روزه /بررسی روایات

صحیحه علی بن جعفر:

عَلِيُّ بْنُ جَعْفَرٍ فِي كِتَابِهِ عَنْ أَخِيهِ مُوسَي بْنِ جَعْفَرٍ ع قَالَ سَأَلْتُهُ عَنْ رَجُلٍ نَكَحَ امْرَأَتَهُ وَ هُوَ صَائِمٌ فِي رَمَضَانَ مَا عَلَيْهِ قَالَ عَلَيْهِ الْقَضَاءُ وَ عِتْقُ رَقَبَةٍ فَإِنْ لَمْ يَجِدْ فَصِيَامُ شَهْرَيْنِ مُتَتَابِعَيْنِ فَإِنْ لَمْ يَسْتَطِعْ فَإِطْعَامُ سِتِّينَ مِسْكِيناً فَإِنْ لَمْ يَجِدْ فَلْيَسْتَغْفِرِ اللَّهَ[1] .

خبر عبد المؤمِن بنِ الْمیثم(قاسم) الانصاری:

مُحَمَّدُ بْنُ عَلِيِّ بْنِ الْحُسَيْنِ بِإِسْنَادِهِ عَنْ عَبْدِ الْمُؤْمِنِ بْنِ الْهَيْثَمِ الْأَنْصَارِيِّ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ ع أَنَّ رَجُلًا أَتَي النَّبِيَّ ص فَقَالَ هَلَكْتُ وَ أَهْلَكْتُ فَقَالَ وَ مَا أَهْلَكَكَ قَالَ أَتَيْتُ امْرَأَتِي فِي شَهْرِ رَمَضَانَ وَ أَنَا صَائِمٌ فَقَالَ لَهُ النَّبِيُّ ص أَعْتِقْ رَقَبَةً قَالَ لَا أَجِدُ قَالَ فَصُمْ شَهْرَيْنِ مُتَتَابِعَيْنِ قَالَ لَا أُطِيقُ قَالَ تَصَدَّقْ عَلَي سِتِّينَ مِسْكِيناً[2] .

ترجمه:

(عبدالمؤمن بن المیثم الانصاری از امام باقر(ع) نقل کرده است که مردی آمد نزد پیامبر اکرم(ص) پس گفت هلاک شدم و هلاک کردم پس فرمود: چه چیز تو را هلاک نموده است؟ گفت: با همسرم نزدیکی نمودم در ماه رمضان و در حالی که روزه بودم، پس پیامبر اکرم(ص) به او فرمود: یک بنده آزاد کن گفت نمی‌ یابم، فرمود پس دو ماه پیاپی روزه بگیر گفت نمی‌ توانم، فرمود به شصت مسکین تصدّق کن…. تا آخر حدیث).

توضیح آنکه:

روایت عبدالمؤمن از لحاظ سند ضعیف می باشد به لحاظ اینکه وی توثیق نشده است و طبعاً اعتباری نخواهد داشت بنابراین عمده صحیحه علی بن جعفر است که دالّ بر ترتیب در خصال کفّاره است در قبال نصوصی که تصریح بر تخییر داشت و جمع بین آنها چنین است که صحیحه دالّ بر ترتیب حمل بر استحباب گردد، علاوه بر این بر فرض معارضه، ترجیح به جانب نصوص تخییر است زیرا که بر خلاف نظر عامّه می باشد کما اینکه مرحوم علّامه قول لزوم ترتیب را به ابو حنیفه و اوزاعی نسبت داده است بدین ترتیب صحیحه دالّ بر ترتیب حمل بر تقیّه می شود.

در ادامه مرحوم مصنّف بیان داشته اند که چنانچه شخص صائم با فعل حرام روزه خود را باطل کند کفّاره جمع بر او واجب می شود و بایستی هر سه مورد از خصال کفّاره را انجام دهد.

نصوصی که با آنها بر این قول استدلال شده است:

روایت عبدالسّلام بن صالح الهروی:

مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ بِإِسْنَادِهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِيِّ بْنِ الْحُسَيْنِ بْنِ بَابَوَيْهِ عَنْ عَبْدِ الْوَاحِدِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عُبْدُوسٍ النَّيْسَابُورِيِّ عَنْ عَلِيِّ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ قُتَيْبَةَ عَنْ حَمْدَانَ بْنِ سُلَيْمَانَ عَنْ عَبْدِ السَّلَامِ بْنِ صَالِحٍ الْهَرَوِيِّ قَالَ قُلْتُ لِلرِّضَا ع يَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ قَدْ رُوِيَ عَنْ آبَائِكَ ع فِيمَنْ جَامَعَ فِي شَهْرِ رَمَضَانَ أَوْ أَفْطَرَ فِيهِ ثَلَاثُ كَفَّارَاتٍ وَ رُوِيَ عَنْهُمْ أَيْضاً كَفَّارَةٌ وَاحِدَةٌ فَبِأَيِّ الْحَدِيثَيْنِ نَأْخُذُ قَالَ بِهِمَا جَمِيعاً مَتَي جَامَعَ الرَّجُلُ حَرَاماً أَوْ أَفْطَرَ عَلَي حَرَامٍ فِي شَهْرِ رَمَضَانَ فَعَلَيْهِ ثَلَاثُ كَفَّارَاتٍ عِتْقُ رَقَبَةٍ وَ صِيَامُ شَهْرَيْنِ مُتَتَابِعَيْنِ وَ إِطْعَامُ سِتِّينَ مِسْكِيناً وَ قَضَاءُ ذَلِكَ الْيَوْمِ وَ إِنْ كَانَ نَكَحَ حَلَالًا أَوْ أَفْطَرَ عَلَي حَلَالٍ فَعَلَيْهِ كَفَّارَةٌ وَاحِدَةٌ وَ إِنْ كَانَ نَاسِياً فَلَا شَيْ‌ءَ عَلَيْهِ[3] .

ترجمه:

(عبدالسلام بن صالح هروی نقل کرده است که به امام رضا(ع) گفتم ای فرزند رسول الله(ص) به تحقیق روایت شده از پدران شما در مورد کسی که جماع نموده در ماه رمضان یا افطار کرده در آن که سه کفاره واجب است و همچنین روایت شده از ایشان یک کفاره، پس به کدام از دو حدیث عمل نماییم؟ فرمود: به هر دو، هرگاه شخصی جماع حرام انجام دهد یا با حرام افطار نماید در ماه رمضان پس سه کفاره بر عهده او خواهد بود، یک بنده آزاد کردن و دو ماه پیاپی روزه گرفتن و به شصت مسکن طعام دادن و قضا آن روز را به جا آوردن و چنانچه با مورد حلال جماع کند یا با حلال افطار نماید یک کفاره بر عهده او می باشد و اگر از روی فراموشی باشد پس بر او چیزی نیست).

این روایت از حیث دلالت تمام است و هیچ اشکالی بر آن نیست امّا از حیث سند در آن مناقشه است به لحاظ عبدالواحد بن محمد بن عُبدوس النَیسابوری و همینطور علی بن محمد بن قُتَیْبَه که توثیق نشده اند.

روایت محمد بن جعفر الاسدی:

مُحَمَّدُ بْنُ عَلِيِّ بْنِ الْحُسَيْنِ بِإِسْنَادِهِ عَنْ أَبِي الْحُسَيْنِ مُحَمَّدِ بْنِ جَعْفَرٍ الْأَسَدِيِّ فِيمَا وَرَدَ عَلَيْهِ مِنَ الشَّيْخِ أَبِي جَعْفَرٍ مُحَمَّدِ بْنِ عُثْمَانَ الْعَمْرِيِّ يَعْنِي عَنِ الْمَهْدِيِّ ع فِيمَنْ أَفْطَرَ يَوْماً مِنْ شَهْرِ رَمَضَانَ مُتَعَمِّداً بِجِمَاعٍ مُحَرَّمٍ عَلَيْهِ أَوْ بِطَعَامٍ مُحَرَّمٍ عَلَيْهِ أَنَّ عَلَيْهِ ثَلَاثَ كَفَّارَاتٍ[4] .

ترجمه:

(محمد بن جعفر الاسدی از شیخ ابو جعفر محمد بن عثمان العمری یعنی از حضرت مهدی(ع) نقل کرده راجع به شخصی که در روزی از ماه رمضان جماع حرام انجام داده یا با طعام حرام افطار کرده که بر او سه کفاره است).

این روایت هم هر چند از جهت دلالت واضح است لکن از جهت سند قابل مناقشه است زیرا در طریق صدوق تا محمد بن جعفر الاسدی تعدادی از افراد مجهول قرار دارند و بنابراین روایت مزبور مرسله محسوب می‌ شود و قابل اعتماد نخواهد بود.

موثّقه سَماعه:

وَ بِإِسْنَادِهِ عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ سَعِيدٍ عَنْ عُثْمَانَ بْنِ عِيسَي عَنْ سَمَاعَةَ قَالَ سَأَلْتُهُ عَنْ رَجُلٍ أَتَي أَهْلَهُ فِي رَمَضَانَ مُتَعَمِّداً فَقَالَ عَلَيْهِ عِتْقُ رَقَبَةٍ وَ إِطْعَامُ سِتِّينَ مِسْكِيناً وَ صِيَامُ شَهْرَيْنِ مُتَتَابِعَيْنِ وَ قَضَاءُ ذَلِكَ الْيَوْمِ وَ أَنَّي لَهُ مِثْلُ ذَلِكَ الْيَوْمِ[5] .

ترجمه:

(سماعه نقل کرده است که از او سوال کردم راجع به شخصی که در ماه رمضان عمداً با همسرش جماع کرده؟ پس فرمود: یک بنده آزاد کردن و شصت مسکن را طعام دادن و دو ماه پیاپی روزه گرفتن بر عهده او می باشد قضای آن روز و کدام روز مثل آن روز برای او خواهد بود).

توضیح آنکه:

درباره این موثقه هرچند از جهت سند مشکلی نیست لکن از لحاظ دلالت احتمالات مختلف داده شده است که بعضی از آن ها را متذکر می‌شویم:

اساساً موثقه با لفظ «واو» نباشد، کما اینکه مرحوم محقق خویی(ره) در مستند العروة به بیان داشته اند:

أنّ هذه الموثّقة مرويّة في كتاب النوادر لأحمد بن محمّد بن عيسى عن عثمان بن عيسى عن سماعة بلفظة "أو" دون الواو كما تقدّم نقلها فإنّها عين الرواية السابقة فلعلّ نسخة الشيخ المشتملة على الواو مغلوطة ولايبعد أن يقال: إنّ كتاب أحمد بن محمّد بن عيسى أقرب إلى الصحّة لكونه أقدم و كيفما كان فلم يثبت صدورها بلفظة الواو كي تصلح للاستدلال.

ترجمه:

(این موثّقه از کتاب نوادر احمد بن محمد بن عیسی نقل شده است با لفظ«اَوْ» نه «واو» همانطور که نقل آن گذشت و اینجا عیناً همان روایت سابقه آمده است پس شاید نسخه شیخ که مشتمل بر «واو» است غلط باشد و بعید نیست که گفته شود کتاب احمد بن محمد بن عیسی نزدیکتر به صحت است و به هر حال صدور موثّقه به لفظ «واو» ثابت نیست تا اینکه صلاحیت برای استدلال داشته باشد).

2- جمع بین این موثّقه و نصوصی که صریحاً دلالت بر تخییر داشتند این است که موثّقه حمل بر أفضلیت و استحباب گردد.

3- احتمالی که مرحوم صاحب وسائل ذیل موثّقه ذکر نموده اند:

أنْ یَکُونَ مَخْصُوصاً بِمَنْ أتی أهْلَهُ فی حالٍ یَحْرُمُ فِیهَا الْوَطْيءُ کَالْحَیْضِ وَ الظِّهارِ قَبْلَ الْکَفّارَةِ

ترجمه:

(اینکه اختصاص داشته باشد به کسی که با همسرش جماع کرده در حالی که جماع بر او حرام بوده است مانند حالت حیض یا ظهار قبل از کفّاره).

فتحصّل:

موثّقه با توجه به احتمالات گوناگون از لحاظ دلالت قابل استدلال نمی باشد لذا وجوب کفّاره جمع ثابت نخواهد بود هرچند احوط انجام آن است برای کسی که با حرام روزه خود را باطل نموده باشد.