موضوع: صوم/کفّاره صوم /مَنْ عَجَزَ عَنِ الْخِصالِ الثّلاثِ

متن:

مَنْ عَجَزَ عَنِ الْخِصالِ الثّلاثِ في كَفّارَةِ مِثْلِ شَهْرِ رَمَضان تَخَیَّرَ بَيْنَ اَنْ يَصُومَ ثَمانيَةَ عَشَرَ يَوْماً اَوْ يَتَصَدَّقَ بِما يُطيقُ وَ لَوْ عَجَزَ اَتي بِالْمُمْكِنِ مِنْهُما وَ اِنْ لَمْ يَقْدِرْ عَلى شَيْئٍ مِنْهُما اِسْتَغْفَرَ اللهَ وَ لَوْ مَرَّةً بَدَلاً عَنِ الْكَفّارَةِ وَ اِنْ تَمَكَّنَ بَعْدَ ذلِكَ اَتى بِها.

ترجمه:

(کسی که از خصال سه گانه در کفّاره مثل ماه رمضان ناتوان باشد مخیّر است بین اینکه هجده روز، روزه بگیرد یا به مقداری که بتواند تصدّق نماید و اگر به هر مقدار از این دو که ممکن باشد انجام دهد و اگر هیچ مقدار از این دو مقدورش نباشد استغفار کند هر چند یک مرتبه جای کفّاره و چنانچه بعداً برای وی تمکّن از کفّاره حاصل گردید آن را انجام دهد).

شرح:

نصوصی که در مورد عجز از خصال سه گانه در کفّاره به آنها استناد شده است:

صحیحه عبدالله بن سِنان:

مُحَمَّدُ بْنُ يَعْقُوبَ عَنْ عِدَّةٍ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسَي عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع فِي رَجُلٍ أَفْطَرَ مِنْ شَهْرِ رَمَضَانَ مُتَعَمِّداً يَوْماً وَاحِداً مِنْ غَيْرِ عُذْرٍ قَالَ يُعْتِقُ نَسَمَةً أَوْ يَصُومُ شَهْرَيْنِ مُتَتَابِعَيْنِ أَوْ يُطْعِمُ سِتِّينَ مِسْكِيناً فَإِنْ لَمْ يَقْدِرْ تَصَدَّقَ بِمَا يُطِيقُ[1] .

ترجمه:

(عبدالله بن سنان از امام صادق(ع) نقل کرده است: راجع به شخصی که در ماه رمضان عمداً روزی را افطار نموده است بدون این که عذری داشته باشد، فرمود: یک بنده آزاد کند یا دو ماه پیاپی روزه بگیرد یا شصت مسکین را اطعام نماید، پس اگر نتواند صدقه دهد به اندازه ای که می تواند).

صحیحه دوم عبدالله بن سنان:

وَ عَنْهُ عَنْ أَبِيهِ عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع فِي رَجُلٍ وَقَعَ عَلَي أَهْلِهِ فِي شَهْرِ رَمَضَانَ فَلَمْ يَجِدْ مَا يَتَصَدَّقُ بِهِ عَلَي سِتِّينَ مِسْكِيناً قَالَ يَتَصَدَّقُ بِقَدْرِ مَا يُطِيقُ[2] .

ترجمه:

(عبدالله بن سنان از امام صادق(ع) نقل کرده است: راجع به شخصی که در ماه رمضان با همسرش مواقعه نموده است، پس نمی یابد چیزی که با آن شصت مسکین را تصدّق نماید، فرمود: تصدّق کند به مقداری که می تواند).

صحیحه علی بن جعفر:

عَلِيُّ بْنُ جَعْفَرٍ فِي كِتَابِهِ عَنْ أَخِيهِ مُوسَي بْنِ جَعْفَرٍ ع قَالَ سَأَلْتُهُ عَنْ رَجُلٍ نَكَحَ امْرَأَتَهُ وَ هُوَ صَائِمٌ فِي رَمَضَانَ مَا عَلَيْهِ قَالَ عَلَيْهِ الْقَضَاءُ وَ عِتْقُ رَقَبَةٍ فَإِنْ لَمْ يَجِدْ فَصِيَامُ شَهْرَيْنِ مُتَتَابِعَيْنِ فَإِنْ لَمْ يَسْتَطِعْ فَإِطْعَامُ سِتِّينَ مِسْكِيناً فَإِنْ لَمْ يَجِدْ فَلْيَسْتَغْفِرِ اللَّهَ[3] .

ترجمه:

(علی بن جعفر از برادرش امام موسی بن جعفر(ع) نقل کرده که از آن حضرت سؤال نمودم راجع به شخصی که جماع کرده با همسرش در حالی که روزه بوده است در ماه رمضان چه چیزی به عهده وی خواهد بود؟ فرمود: بر وی است قضاء و یک بنده آزاد کردن، پس اگر نیافت، روزه دو ماه پی در پی و چنانچه توانایی نداشت پس اطعام شصت مسکین، پس اگر نیافت، پس استغفار نماید).

توضیح آنکه: در جمع بین دو صحیحه عبدالله بن سنان و بین صحیحه علی بن جعفر دو نکته قابل توجه است:

نکته اوّل: قبلاً هم در بحث کفّاره افطار صوم در ماه رمضان بیان گردید این که بین خصال سه گانه کفّاره، حکم به تخییر می شود هرچند رعایت ترتیب بین آنها افضل و مستحب خواهد بود.

نکته دوّم: اینکه هرگاه شخص عاجز از انجام خصال کفّاره بود بایستی به مقدار ممکن تصدّق نماید و چنانچه آن هم مقدورش نبود پس بایستی استغفار نماید هر چند یک مرتبه باشد.

در اینجا ممکن است تصوّر شود که دو روایت ابی بصیر در تعارض با نصوص مذکوره باشند:

خبر ابی بصیر(۱):

مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ بِإِسْنَادِهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِيِّ بْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَيْنِ (عَنْ وُهَيْبِ بْنِ حَفْصٍ) عَنْ أَبِي بَصِيرٍ قَالَ سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ (ع) عَنْ رَجُلٍ ظَاهَرَ مِنِ امْرَأَتِهِ فَلَمْ يَجِدْ مَا يُعْتِقُ وَ لَا مَا يَتَصَدَّقُ وَ لَا يَقْوَي عَلَي الصِّيَامِ قَالَ يَصُومُ ثَمَانِيَةَ عَشَرَ يَوْماً لِكُلِّ عَشَرَةِ مَسَاكِينَ ثَلَاثَةَ أَيَّامٍ[4] .

ترجمه:

(ابوبصیر نقل کرده است که از امام صادق(ع) سؤال نمودم راجع به شخصی، ظِهار کرده همسرش را پس چیزی نمی یابد که بنده ای آزاد نماید و نه چیزی که تصدّق کند و نه قدرت بر روزه گرفتن دارد؟ فرمود: هجده روز، روزه بگیرد برای هر ده مسکین، سه روز).

همانگونه که از سؤال راوی معلوم است که موضوع این روایت ظِهار است که با موضوع صحیحه های قبلی متفاوت می باشد و از پاسخ امام(ع) برداشت می‌ شود که به ترتیب از عتق رقبه و صیام شهرین متتابعین و در نهایت از اطعام ستّین مسکین عاجز بوده است فلذا فرموده است: هجده روز، روزه بدل از اطعام شصت مسکین به این نحو که بجای هر ده مسکین سه روز روزه بگیرد.

خبر ابی بصیر(۲):

مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ بِإِسْنَادِهِ عَنْ سَعْدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ إِبْرَاهِيمَ بْنِ هَاشِمٍ عَنْ إِسْمَاعِيلَ بْنِ مَرَّارٍ وَ عَبْدِ الْجَبَّارِ بْنِ الْمُبَارَكِ جَمِيعاً عَنْ يُونُسَ بْنِ عَبْدِ الرَّحْمَنِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ أَبِي بَصِيرٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ سَأَلْتُهُ عَنْ رَجُلٍ كَانَ عَلَيْهِ صِيَامُ شَهْرَيْنِ مُتَتَابِعَيْنِ فَلَمْ يَقْدِرْ عَلَي الصِّيَامِ وَ لَمْ يَقْدِرْ عَلَي الْعِتْقِ وَ لَمْ يَقْدِرْ عَلَي الصَّدَقَةِ قَالَ فَلْيَصُمْ ثَمَانِيَةَ عَشَرَ يَوْماً عَنْ كُلِّ عَشَرَةِ مَسَاكِينَ ثَلَاثَةَ أَيَّامٍ[5] .

ترجمه:

(ابوبصیر نقل کرده است که از امام صادق(ع) سؤال کردم راجع به شخصی که بر عهده او هست روزه دو ماه پیاپی پس قدرت بر روزه گرفتن ندارد و همینطور آزاد کردن بنده و همینطور صدقه؟ امام فرمود: پس هجده روز، روزه بگیرد به جای هر ده مسکین سه روز).

این روایت هم از لحاظ سند ضعیف است به جهت اسماعیل بن مَرّار و عبدالجبّار بن المبارک که هیچ یک توثیق نشده اند و طبعاً روایت، نمی تواند در معارضه با نصوص مذکوره قرار گیرد.

امّا اینکه اگر شخص عاجز از انجام کفّاره بعداً متمکّن شد تکلیف وی چیست؟

وجه صحیح همان است که در متن آورده شده، یعنی بایستی چنانچه متمکّن شد آن را بجا آورد.

توضیح مطلب آنکه دو صورت متصوّر است:

۱- عدم وجوب انجام کفّاره به دلیل اینکه آنچه در اثر عجز تکلیف گردیده بدل از کفّاره بوده است و قول امام(ع) در دو عبارت(يَتَصَدَّقُ بِقَدْرِ مَا يُطِيقُ) و(فَإِنْ لَمْ يَجِدْ فَلْيَسْتَغْفِرِ اللَّهَ) اطلاق داشته و شامل هر دو حالت یعنی عجز دائم و مادام العمر یا رفع عجز و طبعاً حصول امکان خواهد بود.

۲- وجوب انجام کفّاره، به دلیل اینکه اسقاط کفّاره به وسیله آوردن بدل آن حاصل می شود، در فرضی که کفّاره موقّت بوده و وقت آن گذشته باشد امّا در صورتی که کفّاره موقّت نبوده و وجوب آن فوری نمی باشد، پس اسقاط آن با آوردن بدل، مشروط به استمرار عجز خواهد بود و گرنه واجب می شود بر او هرگاه متمکّن شود.

مضافاً بر اینکه اطلاق دو عبارت مزبور هم محرز نمی باشد، زیرا اینکه امام(ع) از این جهت در مقام بیان بوده‌اند، معلوم نیست.