موضوع: صوم/کفّاره صوم /سفر در ماه رمضان

مسألة:

يَجُوزُ السَّفَرُ في شَهْرِ رَمَضانَ لا لِعُذْرٍ وَ لاحاجَةٍ بَلْ وَ لَوْ كانَ لِلْفَرارِ مِنَ الصَّوْمِ لكِنَّهُ مَكْرُوهٌ.

ترجمه:

(جائز است سفر کردن در ماه رمضان بدون عذری و بدون حاجتی بلکه اگر برای فرار از روزه هم باشد، لکن مکروه است).

شرح:

آنچه در متن آمده است همان فتوای مشهور است که مستفاد از قرآن کریم و روایات می باشد.

قال الله تبارک و تعالی:

﴿كُتِبَ عَلَيْكُمُ الصِّيَامُ كَمَا كُتِبَ عَلَى الَّذِينَ مِنْ قَبْلِكُمْ لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ، أَيَّامًا مَعْدُودَاتٍ فَمَنْ كَانَ مِنْكُمْ مَرِيضًا أَوْ عَلَى سَفَرٍ فَعِدَّةٌ مِنْ أَيَّامٍ أُخَرَ﴾.

ترجمه:

(بر شما واجب شد روزه، همانطور که بر کسانی که قبل از شما بودند واجب بود تا شاید اهل تقوا گردید، روزهای شمرده شده پس کسی از شما که مریض یا در سفر باشد پس تعدادی از روزهای دیگر).

مستفاد از آیه شریفه حکم به وجوب روزه است و موضوع آن کسی است که مریض یا مسافر نباشد به عبارتی وجوب روزه مشروط به این است که مکلّف حاضر باشد و معلوم است که در واجب مشروط فرض آن است که موضوع هنگام تعلّق حکم وجود دارد اعمّ از این که وجود آن غیر اختیاری باشد مانند دلوک شمس برای وجوب نماز یا اختیاری باشد مانند حَضَر برای وجوب روزه و استطاعت برای وجوب حج که در این موارد، تحصیلِ شرطِ تکلیف، واجب نخواهد بود حدوثاً و بقاءً بدین معنا که بر شخص مسافر واجب نیست که در موقعیت حضر قرار گیرد و بر شخص حاضر جائز است که سفر برود.

البته طبق صریح کریمه قرآنی بایستی در ایّام دیگر روزه بگیرد.

روایاتی که دلالت بر جواز سفر در ماه رمضان حتی بدون عذر و حاجت دارد:

صحیحه حلبی:

مُحَمَّدُ بْنُ عَلِيِّ بْنِ الْحُسَيْنِ بِإِسْنَادِهِ عَنِ الْحَلَبِيِّ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ سَأَلْتُهُ عَنِ الرَّجُلِ يَدْخُلُ شَهْرُ رَمَضَانَ وَ هُوَ مُقِيمٌ لَا يُرِيدُ بَرَاحاً ثُمَّ يَبْدُو لَهُ بَعْدَ مَا يَدْخُلُ شَهْرُ رَمَضَانَ أَنْ يُسَافِرَ فَسَكَتَ فَسَأَلْتُهُ غَيْرَ مَرَّةٍ فَقَالَ يُقِيمُ أَفْضَلُ إِلَّا أَنْ يَكُونَ لَهُ حَاجَةٌ لَا بُدَّ لَهُ مِنَ الْخُرُوجِ فِيهَا أَوْ يَتَخَوَّفَ عَلَي مَالِهِ[1] .

ترجمه:

(حلبی از امام صادق(ع) نقل کرده است که از آن حضرت سؤال نمودم راجع به شخصی که ماه رمضان داخل شده و او مُقیم بود و قصد خروج نداشته است، سپس برای او چنین پیش آمده است که بعد از دخول ماه رمضان سفر نماید، پس سکوت فرمود پس سؤال نمودم از وی بیش از یک مرتبه؟ پس فرمود: اقامت کند، افضل است مگر اینکه حاجتی داشته باشد که ناگزیر از خروج گردد، یا خوف نسبت به مالش پیدا کند).

صحیحه حلبی صریحاً جواز سفر را بدون حاجت و نیاز بیان می کند هرچند اقامت را افضل دانسته است و در فرضی که حاجتی داشته و ناگزیر از خروج گردد یا خوف نسبت به مالش باشد، افضلیّتی هم برای اقامت نخواهد بود.

صحیحه محمد بن مسلم:

وَ بِإِسْنَادِهِ عَنِ الْعَلَاءِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ(ع) أَنَّهُ سُئِلَ عَنِ الرَّجُلِ يَعْرِضُ لَهُ السَّفَرُ فِي شَهْرِ رَمَضَانَ وَ هُوَ مُقِيمٌ وَ قَدْ مَضَي مِنْهُ أَيَّامٌ فَقَالَ لَا بَأْسَ بِأَنْ يُسَافِرَ وَ يُفْطِرَ وَ لَا يَصُومَ[2] .

ترجمه:

(محمد بن مسلم از امام باقر(ع) نقل کرده است که از آن حضرت سؤال شد راجع به شخصی که سفر بر او عارض شده است در ماه رمضان در حالی که مقیم بوده است و از ماه رمضان روزهایی گذشته است؟ پس فرمود: اشکالی ندارد که سفر کند و افطار نموده و روزه نگیرد).

این صحیحه هم بر جواز سفر در ماه رمضان دلالت می کند و نسبت به اعمّ از حاجت یا عدم حاجت اطلاق دارد.

خبر اَلْمُقْنِعْ:

وَ فِي الْمُقْنِعِ قَالَ سُئِلَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ ع عَنِ الرَّجُلِ يُشَيِّعُ أَخَاهُ مَسِيرَةَ يَوْمَيْنِ أَوْ ثَلَاثَةٍ فَقَالَ إِنْ كَانَ فِي شَهْرِ رَمَضَانَ فَلْيُفْطِرْ قُلْتُ أَيُّهُمَا أَفْضَلُ يَصُومُ أَوْ يُشَيِّعُهُ قَالَ يُشَيِّعُهُ إِنَّ اللَّهَ قَدْ وَضَعَ عَنْهُ الصَّوْمَ إِذَا شَيَّعَهُ[3] .

ترجمه:

(در اَلْمُقْنِعْ گفته است که سؤال شد از امام صادق(ع) راجع به شخصی که استقبال می کند برادرش را مسیر دو روز یا سه روز؟ پس فرمود: اگر در ماه رمضان است، پس افطار کند، گفتم کدام یک افضل است، روزه بگیرد یا استقبال برود؟ فرمود: استقبال رود، خداوند هنگامی که به استقبال می رود روزه را از او بر داشته است).

بعض روایاتی که ممکن است تصوّر شود که با نصوصی که ذکر شد در تعارض باشند:

روایت ابی بصیر:

وَ بِإِسْنَادِهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِيِّ بْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ هَارُونَ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ جَمِيلَةَ عَنْ سَمَاعَةَ عَنْ أَبِي بَصِيرٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ قُلْتُ لَهُ جُعِلْتُ فِدَاكَ يَدْخُلُ عَلَيَّ شَهْرُ رَمَضَانَ فَأَصُومُ بَعْضَهُ فَتَحْضُرُنِي نِيَّةُ زِيَارَةِ قَبْرِ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع فَأَزُورُهُ وَ أُفْطِرُ ذَاهِباً وَ جَائِياً أَوْ أُقِيمُ حَتَّي أُفْطِرَ وَ أَزُورُهُ بَعْدَ مَا أُفْطِرُ بِيَوْمٍ أَوْ يَوْمَيْنِ فَقَالَ لَهُ أَقِمْ حَتَّي تُفْطِرَ قُلْتُ لَهُ جُعِلْتُ فِدَاكَ فَهُوَ أَفْضَلُ قَالَ نَعَمْ أَ مَا تَقْرَأُ فِي كِتَابِ اللَّهِ فَمَنْ شَهِدَ مِنْكُمُ الشَّهْرَ فَلْيَصُمْهُ[4] .

ترجمه:

(ابوبصیر نقل کرده است از امام صادق(ع) که گفتم به او فدایت گردم، داخل شد ماه رمضان بر من پس بعض از آن را روزه گرفتم، پس قصد زیارت قبر امام حسین(ع) برای من پیش آمد، پس زیارت کنم آن حضرت را و افطار نمایم رفتن و بازگشتن را یا اقامت کنم تا زمان فطر برسد و زیارت نمایم وی را بعد از آن که فطر رسید، به یک روز یا دو روز پس فرمود: اقامت کن تا زمان فطر برسد، گفتم فدایت شوم پس آن افضل است؟ فرمود: آری، آیا نخوانده ای در کتاب خدا«پس کسی از شما که شاهد ماه رمضان باشد پس بایستی روزه بگیرد»).

روایت دیگر ابی بصیر:

وَ بِإِسْنَادِهِ عَنْ عَلِيِّ بْنِ أَبِي حَمْزَةَ عَنْ أَبِي بَصِيرٍ قَالَ سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ ع عَنِ الْخُرُوجِ إِذَا دَخَلَ شَهْرُ رَمَضَانَ فَقَالَ لَا إِلَّا فِيمَا أُخْبِرُكَ بِهِ خُرُوجٍ إِلَي مَكَّةَ أَوْ غَزْوٍ فِي سَبِيلِ اللَّهِ أَوْ مَالٍ تَخَافُ هَلَاكَهُ أَوْ أَخٍ تَخَافُ هَلَاكَهُ وَ إِنَّهُ لَيْسَ أَخاً مِنَ الْأَبِ وَ الْأُمِّ[5] .

ترجمه:

(ابوبصیر گوید سؤال کردم از امام صادق(ع) راجع به خروج در هنگامی که ماه رمضان فرا رسید؟ پس فرمود: نه مگر در آنچه به تو خبر می دهم، خروج به مکّه یا جهاد در راه خدا یا مالی که از تلف آن خوف داشته باشی یا برادری که از هلاک شدن وی بترسی و منظور از آن برادری که از پدر و مادر است، نمی باشد).

دو روایت ابوبصیر از لحاظ سند ضعیف هستند در اوّلی به لحاظ حسن بن جمیله که مجهول است و در دوّمی به لحاظ علی بن ابی حمزه که توثیق نشده است، مضافاً بر اینکه امکان جمع بین این دو روایت و نصوص قبلی می باشد به این صورت که سفر در ماه رمضان جائز و در عین حال مکروه باشد مگر هنگام حاجت و ضرورت و مواردی از قبیل مکه و جهاد در راه خدا و زمانی که خوف تلف شدن مالی یا هلاکت برادری باشد.