موضوع: صوم/شرائط صحت صوم /اَلْعَقْلُ

اَلثّاني:

اَلْعَقْلُ فَلا یَصِحُّ مِنَ الْمَجْنُونِ وَ لَوْ اَدْواراً وَ اِنْ كانَ جُنُونُه في جُزْءٍ مِنَ النَّهارِ وَ لا مِنَ الْسُکْرانِ وَ لا مِنَ الْمُغمى عَلَيْهِ وَ لَوْ في بَعْضِ النَّهارِ وَ اِنْ سَبَقَتْ مِنْهُ النّيَّةُ عَلَى الْاَصَحِّ.

ترجمه:

(دوّم: عقل، پس صحیح نیست روزه از مجنون هرچند جنون ادواری و حتّی اگر جنون وی در جزئی از روز باشد و از کسی که در حال مستی یا بیهوشی است روزه صحیح نمی باشد هرچند از قبل نیّت کرده باشد بنابر اصحّ).

شرح:

مجنون مکلّف به صوم نیست همانطور که نسبت به واجبات دیگر اعمّ از عبادات و غیر آنها تکلیفی ندارد و چنانچه عملی انجام دهد معتبر نخواهد بود زیرا یکی از شرائط تکلیف عقل می باشد، همانگونه که در روایت آمده است:

صحیحه محمد بن مسلم:

أَخْبَرَنَا أَبُو جَعْفَرٍ مُحَمَّدُ بْنُ یَعْقُوبَ قَالَ حَدَّثَنِی عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا مِنْهُمْ مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَى الْعَطَّارُ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مَحْبُوبٍ عَنِ الْعَلَاءِ بْنِ رَزِینٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ(ع) قَالَ لَمَّا خَلَقَ اللَّهُ الْعَقْلَ اسْتَنْطَقَهُ ثُمَّ قَالَ لَهُ أَقْبِلْ فَأَقْبَلَ ثُمَّ قَالَ لَهُ أَدْبِرْ فَأَدْبَرَ ثُمَّ قَالَ وَ عِزَّتِی وَ جَلَالِی مَا خَلَقْتُ خَلْقاً هُوَ أَحَبُّ إِلَیَّ مِنْكَ وَ لَا أَكْمَلْتُكَ إِلَّا فِیمَنْ أُحِبُّ أَمَا إِنِّی إِیَّاكَ آمُرُ وَ إِیَّاكَ أَنْهَى وَ إِیَّاكَ أُعَاقِبُ وَ إِیَّاكَ أُثِیبُ‌[1] .

ترجمه:

(محمد بن مسلم از امام باقر(ع) نقل کرده است که فرمود: زمانی که خداوند عقل را آفرید آن را به سخن آورد و بازپرسی کرد، سپس به او فرمود: جلو بیا پس آمد، سپس فرمود: عقب برو پس عقب رفت، سپس گفت: قسم به عزّت و جلالم خلق نکردم خلقی را که نزد من محبوبتر از تو باشد و کامل نکردم تو را مگر در کسی که دوستش دارم، همانا تو را امر و نهی می کنم و عقوبت و پاداشم به حساب تو خواهد بود).

ممکن است تصوّر شود که نوم هم مانند جنون است از آن جهت که از هر دو رفع القلم شده و تکلیفی ندارند امّا این تصوّر باطلی است زیرا:

اوّلاً: اطلاق ادلّه صوم مقیّد به عدم نوم نمی باشد بلکه در روایت است که نوم صائم عبادت است و این عبارت بدان معنی است که صوم منافاتی با نوم ندارد.

ثانیاً: رفع القلم از نائم آن است که اگر شخصی در حال خواب مرتکب خطائی شد مورد مؤاخذه و عقوبت واقع نمی شود امّا رفع القلم از مجنون بدین معنا است که مجنون مکلّف به تکلیف از جمله صوم نمی باشد حاصل آنکه تکلیف به صوم مشروط به عدم جنون است امّا مشروط به عدم نوم نیست.

و امّا این که فرقی بین جنون اطباقی و جنون ادواری نیست از آن جهت است که مقتضای اطلاق در دلیل اشتراطِ صوم به عقل و رفعِ تکلیفْ، از مجنون، عدم الفرق بین جنون اطباقی و ادواری می باشد، پس اگر در جزئی از روز چه قبل از زوال یا بعد از آن، جنون عارضِ صائم شود روزه او باطل است چون عقل هم مانند اسلام در جمیع اجزاء ِصومِ ارتباطیه معتبر است و اگر اختلال به جزئی از آن وارد شود، کلّ آن آسیب می بیند.

امّا بر فرض که قبل از زوال از حال جنون خارج شد تجدید نیّت و صحّتِ روزهِ وی بر خلاف قاعده است(قاعده عبارت از نیت قبل از فجر می باشد) و در موارد خلاف قاعده نیاز به دلیل خاص دارد و آن هم در این مورد موجود نمی باشد به خلاف مریض که اگر قبل از زوال بهبود یابد یا مسافراگر قبل از زوال به وطن یا محل اقامت عشره برسد دلیل خاص بر تجدید نیت و صحت روزه آن ها موجود است در صورتی که قبل ازآن مبطل انجام نداده باشد.

و امّا در مورد شخصی که مَسْت یا بیهوش است در صحّت یا عدم صحّت صوم وی اختلاف است بعضی از جمله مرحوم مصنّف حکم آن دو را همچون حکم مجنون دانسته‌ اند و قول به عدم صحّت صوم را نسبت به آنها ترجیح داده اند و برخی مانند محقّق حکیم(ره) و محقّق خوئی(ره) حکم آن دو را مانند حکم نائم دانسته و صحّت صوم آنها را قائل شده اند.

در مورد مجنون همانطور که بیان شد دلیل عدم صحّت صوم عبارت بود از اشتراط تکلیف به عقل در حالی که چنین شرطی در سکران و مغمی علیه وارد نشده است و این که ادعا شود مستی و بیهوشی با نیّت منافات دارد قابل قبول نیست زیرا که حال آن دو از این جهت همچون حال نائم می باشد.

فتحصّل: مقتضای اطلاقات، شمول تکلیف نسبت به سکران و مغمی علیه است و در نتیجه حکم به صحّت عمل آن ها می شود، همانند شخص نائم، هرچند احوط آن است که قضاء آن را به جا آورند.

اَلثّالِث:

عَدَمُ الْاِصْباحِ جُنُباً اَوْ عَلَى حَدَثِ الْحَيْضِ وَ النِّفاسِ بَعْدَ النِّقاءِ مِنَ الدَّمِ عَلَى التَّفْصيلِ الْمُتِقَدّم.

ترجمه:

(سوّم: صبح نکردن در حال جنابت یا بر حیض و نفاس پس از پاک شدن از خون به تفصیلی که گذشت).

در مبحث مفطرات راجع به این فرع تفصیلاً بیان شد، فلذا تکرار آن وجهی ندارد.

اَلرّابِع:

اَلْخُلُوُّ مِنَ الْحَيْضِ وَ النِّفاسِ في مَجْمُوعِ النَّهارِ فَلا يَصِحُّ مِنَ الْحائِضِ وَ النَّفْساءِ اِذا فاجَأْهُما الدَّم وَ لَوْ قَبْلَ الْغُرُوبِ بِلَحْظَةٍ اَوِ انْقَطَعَ عَنْهُما بَعْدَ الْفَجْرِ بِلَحْظَةٍ وَ يَصِحُّ مِنَ الْمُسْتَحاضَةِ اِذا اَتَتْ بِما عَلَيْها مِنَ الْاَغْسالِ النَّهاريَّةِ.

ترجمه:

(چهارم: خالی بودن از حیض و نفاس در مجموع روز، پس روزه صحیح نیست از حائض و نفساء هرگاه خون ببیند هر چند یک لحظه قبل از غروب یا از خون حیض و نفاس پاک شود یک لحظه بعد از طلوع فجر و صحیح است روزه از مستحاضه، هرگاه اَغسال روزانه را انجام داده باشد).

شرح:

نصوصی که دالّ بر آن هستند:

صحیحه حلبی:

مُحَمَّدُ بْنُ يَعْقُوبَ عَنْ عَلِيِّ بْنِ إِبْرَاهِيمَ عَنْ أَبِيهِ عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ عَنْ حَمَّادٍ عَنِ الْحَلَبِيِّ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ سَأَلْتُهُ عَنِ امْرَأَةٍ أَصْبَحَتْ صَائِمَةً فَلَمَّا ارْتَفَعَ النَّهَارُ أَوْ كَانَ الْعَشِيُّ حَاضَتْ أَ تُفْطِرُ قَالَ نَعَمْ وَ إِنْ كَانَ وَقْتُ الْمَغْرِبِ فَلْتُفْطِرْ قَالَ وَ سَأَلْتُهُ عَنِ امْرَأَةٍ رَأَتِ الطُّهْرَ فِي أَوَّلِ النَّهَارِ مِنْ شَهْرِ رَمَضَانَ فَتَغْتَسِلُ وَ لَمْ تَطْعَمْ فَمَا تَصْنَعُ فِي ذَلِكَ الْيَوْمِ قَالَ تُفْطِرُ ذَلِكَ الْيَوْمَ فَإِنَّمَا فِطْرُهَا مِنَ الدَّمِ[2] .

ترجمه:

(حلبی از امام صادق(ع) نقل کرده است که سؤال کردم از آن حضرت راجع به زنی که صبح کرده در حالی که روزه است، پس وقتی که روز بلند شده یا هنگام عصر حیض شده است آیا افطار کند؟ فرمود: آری و اگر وقت مغرب«یعنی نزدیک مغرب» حیض شود افطار نماید. راوی گوید و سؤال کردم از آن حضرت راجع به زنی که پاک شده است از حیض در اوّل روز ماه رمضان، پس غسل کرده و چیزی نخورده چه باید بکند در آن روز؟ فرمود: افطار نماید در آن روز پس افطار کردن او به خاطر خون است).

صحیحه عیص بنِ القاسم:

وَ عَنْ أَبِي عَلِيٍّ الْأَشْعَرِيِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الْجَبَّارِ عَنْ صَفْوَانَ بْنِ يَحْيَي عَنْ عِيصِ بْنِ الْقَاسِمِ قَالَ سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ ع عَنِ امْرَأَةٍ تَطْمَثُ فِي شَهْرِ رَمَضَانَ قَبْلَ أَنْ تَغِيبَ الشَّمْسُ قَالَ تُفْطِرُ حِينَ تَطْمَثُ[3] .

ترجمه:

(عیص بن القاسم نقل کرده است که سؤال کردم از امام صادق(ع) راجع به زنی که در ماه رمضان قبل از غروب حیض شده است؟ فرمود: افطار کند هرگاه حیض می شود).

صحیحه محمد بن مسلم:

وَ عَنْهُ عَنْ عَلِيِّ بْنِ أَسْبَاطٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ حُمْرَانَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ قَالَ سَأَلْتُ أَبَا جَعْفَرٍ ع عَنِ الْمَرْأَةِ تَرَي الدَّمَ غُدْوَةً أَوِ ارْتِفَاعَ النَّهَارِ أَوْ عِنْدَ الزَّوَالِ قَالَ تُفْطِرُ الْحَدِيثَ[4] .

ترجمه:

(محمد بن مسلم نقل کرده است که سؤال کردم از امام باقر(ع) راجع به زنی که خون می بیند هنگام صبح یا وقتی که روز بالا آمده است یا ظهر؟ فرمود: افطار نماید).

صحیحه منصور بن حازم:

وَ عَنْهُ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِيٍّ الْوَشَّاءِ عَنْ جَمِيلِ بْنِ دَرَّاجٍ وَ مُحَمَّدِ بْنِ حُمْرَانَ جَمِيعاً عَنْ مَنْصُورِ بْنِ حَازِمٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ أَيَّ سَاعَةٍ رَأَتِ الدَّمَ فَهِيَ تُفَطِّرُ الصَّائِمَةَ إِذَا طَمِثَتْ وَ إِذَا رَأَتِ الطُّهْرَ فِي سَاعَةٍ مِنَ النَّهَارِ قَضَتْ صَلَاةَ الْيَوْمِ وَ اللَّيْلُ مِثْلُ ذَلِكَ[5] .

ترجمه:

(منصور بن حازم از امام صادق(ع) نقل کرده است که فرمود: هر ساعتی که زن خون ببیند در حالی که روزه است پس افطار کند و هر گاه پاک شود در ساعتی از روز پس قضاء کند(انجام دهد) نماز آن روز را و شب هم مثل آن است).

توضیح آنکه قَضَتْ در اینجا به معنای انجام دادن است و ذکر آن در اینجا اِشعار به این معنی است که در هر ساعت از روز از خون حیض پاک شود اتیان و انجام نماز همان وقت از روز بر او واجب است، برخلاف روزه که در هر ساعتی از روز از خون پاک شود روزه آن روز باطل خواهد بود.

امّا صحیحه ابو بصیر که در مضمون آن تفصیل بین ما قبل الزوال و بعد از آن لحاظ شده است:

صحیحه ابوبصیر:

وَ عَنْهُ عَنْ عَلِيِّ بْنِ أَسْبَاطٍ عَنْ يَعْقُوبَ الْأَحْمَرِ عَنْ أَبِي بَصِيرٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ إِنْ عَرَضَ لِلْمَرْأَةِ الطَّمْثُ فِي شَهْرِ رَمَضَانَ قَبْلَ الزَّوَالِ فَهِيَ فِي سَعَةٍ أَنْ تَأْكُلَ وَ تَشْرَبَ وَ إِنْ عَرَضَ لَهَا بَعْدَ زَوَالِ الشَّمْسِ فَلْتَغْتَسِلْ وَ لْتَعْتَدَّ بِصَوْمِ ذَلِكَ الْيَوْمِ مَا لَمْ تَأْكُلْ وَ تَشْرَبْ[6] .

ترجمه:

(ابوبصیر از امام صادق(ع) نقل کرده است که فرمود: اگر حیض بر زن عارض شد در ماه رمضان قبل از ظهر پس او می تواند بخورد و بیاشامد و اگر بعد از ظهر بر وی عارض گردد، پس غسل نماید و روزه آن روز را به حساب آورد تا زمانی که نخورده و نیاشامیده است).

این صحیحه نمی تواند با صحیحه حلبی و غیر آن معارض باشد زیرا در مضمون آنها فرقی بین قبل الزّوال و بعد از آن نیست و نزد فقهاء حکم مسلّم است و هیچگونه خلافی در آن نمی‌ باشد در حالی که صحیحه ابوبصیر مورد اِعراض اصحاب است مضافاً بر اینکه ممکن است حکم بعد الزّوال در صحیحه ابوبصیر حمل بر استحباب گردد هرچند بایستی قضاء آن را بجا آورد همانگونه که صاحب وسائل ذیل روایت ابوبصیر بیان داشته اند.

در خصوص عدم صحّت صوم نفساء هم صحیحه عبدالرحمن بن الحجّاج دالّ بر آن است:

صحیحه عبدالرحمن بن الحجّاج:

مُحَمَّدُ بْنُ يَعْقُوبَ عَنْ أَبِي عَلِيٍّ الْأَشْعَرِيِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الْجَبَّارِ عَنْ صَفْوَانَ بْنِ يَحْيَي عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ الْحَجَّاجِ قَالَ سَأَلْتُ أَبَا الْحَسَنِ ع عَنِ الْمَرْأَةِ تَلِدُ بَعْدَ الْعَصْرِ أَ تُتِمُّ ذَلِكَ الْيَوْمَ أَمْ تُفْطِرُ قَالَ تُفْطِرُ وَ تَقْضِي ذَلِكَ الْيَوْمَ[7] .

ترجمه:

(عبدالرحمان بن الحجاج نقل کرده است که از امام ابوالحسن(ع) سؤال کردم راجع به زنی که بعد از عصر زائیده است، آیا روزه آن روز را تمام کند یا افطار نماید؟ فرمود: افطار کند و آن روز را قضاء نماید).

در خصوص مستحاضه هم قبلاً بیان شد صوم از او صحیح است چنانچه غسل های روزانه را طبق دستور انجام دهد.