موضوع: صوم/شرائط صحت صوم /نذر مطلق

دُونَ النَّذْرِ الْمُطْلَقْ.

ترجمه:

(غیر از نذر مطلق)

شرح:

(چنانچه شخص نذر کند که روزهای معیّنی را روزه بگیرد و لحاظ نکرده است که در سفر به خصوص انجام شود یا اعمّ از سفر و حضر در این صورت جائز نیست در حال سفر روزه بگیرد و نصوصی بر آن دلالت دارند:

صحیحه کَرّام:

مُحَمَّدُ بْنُ يَعْقُوبَ عَنْ عَلِيِّ بْنِ إِبْرَاهِيمَ عَنْ أَبِيهِ عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ عَنْ كَرَّامٍ قَالَ قُلْتُ لِأَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع إِنِّي جَعَلْتُ عَلَي نَفْسِي أَنْ أَصُومَ حَتَّي يَقُومَ الْقَائِمُ فَقَالَ صُمْ وَ لَا تَصُمْ فِي السَّفَرِ الْحَدِيثَ[1] .

ترجمه:

(کَرّام نقل کرده است که به امام صادق(ع) گفتم: قرار دارم بر خودم این که روزه بگیرم تا قیام قائم پس فرمود: روزه بگیر و در سفر روزه نگیر).

موثّقه مَسْعَدَة بْن صَدَقَه:

وَعَنْهُ عَنْ هَارُونَ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ مَسْعَدَةَ بْنِ صَدَقَةَ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع عَنْ آبَائِهِ ع فِي الرَّجُلِ يَجْعَلُ عَلَي نَفْسِهِ أَيَّاماً مَعْدُودَةً مُسَمَّاةً فِي كُلِّ شَهْرٍ ثُمَّ يُسَافِرُ فَتَمُرُّ بِهِ الشُّهُورُ أَنَّهُ لَا يَصُومُ فِي السَّفَرِ وَ لَا يَقْضِيهَا إِذَا شَهِدَ[2] .

ترجمه:

(مَسْعَدَة بن صدقه نقل کرده است از امام صادق(ع) از پدرانش(ع) راجع به شخصی که قرار داده است بر خودش روزهایی شمرده شده و مشخّص در هر ماه، سپس سفر کرده و ماه ها بر او گذشته است، این که روزه نگیرد در سفر و لازم نیست آن را قضاء کند زمانی که در حضر قرار گرفت).

موثّقه عمّار ساباطی:

وَ بِإِسْنَادِهِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ الْحَسَنِ عَنْ عَمْرِو بْنِ سَعِيدٍ عَنْ مُصَدِّقِ بْنِ صَدَقَةَ عَنْ عَمَّارٍ السَّابَاطِيِّ قَالَ سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ ع عَنِ الرَّجُلِ يَقُولُ لِلَّهِ عَلَيَّ أَنْ أَصُومَ شَهْراً أَوْ أَكْثَرَ مِنْ ذَلِكَ أَوْ أَقَلَّ فَيَعْرِضُ لَهُ أَمْرٌ لَا بُدَّ لَهُ مِنْ أَنْ يُسَافِرَ يَصُومُ وَ هُوَ مُسَافِرٌ قَالَ إِذَا سَافَرَ فَلْيُفْطِرْ لِأَنَّهُ لَا يَحِلُّ لَهُ الصَّوْمُ فِي السَّفَرِ فَرِيضَةً كَانَ أَوْ غَيْرَهُ وَ الصَّوْمُ فِي السَّفَرِ مَعْصِيَةٌ[3] .

ترجمه:

(عمّار ساباطی نقل کرده است که از امام صادق(ع) سوال کردم راجع به شخصی که می گوید برای خدا بر من است که یک ماه روزه بگیرم یا بیشتر از آن یا کمتر، پس عارض می ‌شود بر او چیزی که ناگزیر بایستی سفر کند روزه بگیرد در حالی که مسافر است؟ فرمود: هر گاه سفر کند پس افطار نماید زیرا که جائز نیست برای او روزه گرفتن در سفر، اعمّ از اینکه واجب باشد یا غیر آن و روزه گرفتن در سفر معصیت است).

امّا روایتی که در تعارض با این نصوص قرار دارد:

روایت ابراهیم بن عبدالحمید:

وَ عَنْهُ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِي الصَّبَّاحِ عَنْ إِبْرَاهِيمَ بْنِ عَبْدِ الْحَمِيدِ عَنْ أَبِي الْحَسَنِ ع قَالَ سَأَلْتُهُ عَنِ الرَّجُلِ يَجْعَلُ لِلَّهِ عَلَيْهِ صَوْمَ يَوْمٍ مُسَمًّي قَالَ يَصُومُ أَبَداً فِي السَّفَرِ وَ الْحَضَرِ[4] .

ترجمه:

(ابراهیم بن عبدالحمید از امام ابالحسن نقل کرده که سوال کردم از ایشان راجع به شخصی که قرار داده برای خدا بر او روزه یک روز مشخص، فرمود: روزه می گیرد همیشه در سفر و در حضر).

تعارض بین این روایت و نصوص قبل از آن به تباین است امّا با توجه به اینکه صحیحه علی بن مهزیار تفصیل قائل شده است بین این که هنگام نذر نیّت سفر به خصوص یا اعمّ از سفر و حضر داشته پس صوم در سفر جائز است و این که چنین نیّتی نداشته پس صوم در سفر جائز نیست، نتیجه می گیریم که این صحیحه وجهی برای جمع بین روایت ابراهیم بن عبدالحمید و نصوص قبل از آن باشد بدینسان که روایت ابراهیم بن عبدالحمید حمل بر صورتی شود که حین نذر نیّت خصوص سفر داشته یا اعمّ از سفر و حضر و نصوص قبل از آن حمل بر صورتی گردد که هنگام نذر چنین نیّتی نداشته است.

حاصل آنکه در نذر مطلق، صوم در سفر جائز نمی باشد.

متن:

بَلِ الْاَقْوی عَدَم جَوازِ صَوْمِ الْمَنْدُوبِ فِی السَّفَرِ اًیْضاً.

ترجمه:

(اقوی عدم جواز روزه مستحب است در سفر همچنین)

شرح:

نصوصی که بر آن دلالت دارند:

صحیحه احمد بن محمد بن ابی نصر:

وَ بِإِسْنَادِهِ عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ سَعِيدٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ قَالَ سَأَلْتُ أَبَا الْحَسَنِ ع عَنِ الصِّيَامِ بِمَكَّةَ وَ الْمَدِينَةِ وَ نَحْنُ فِي سَفَرٍ قَالَ أَ فَرِيضَةٌ فَقُلْتُ لَا وَ لَكِنَّهُ تَطَوُّعٌ كَمَا يُتَطَوَّعُ بِالصَّلَاةِ فَقَالَ تَقُولُ الْيَوْمَ وَ غَداً قُلْتُ نَعَمْ فَقَالَ لَا تَصُمْ[5] .

ترجمه:

(احمد بن محمد بن ابی نصر بزنطی نقل کرده است که سؤال کردم از امام ابوالحسن(ع) راجع به صوم در مکّه و مدینه در حالی که سفر باشیم؟ فرمود: آیا صوم واجب است؟ پس گفتم نه و لکن استحبابی است، همانطور که نماز مستحبی انجام می شود پس فرمود: می گوئی امروز و فردا گفتم آری پس فرمود: روزه نگیر).

«منظور از فَقَالَ تَقُولُ الْيَوْمَ وَ غَداً این است که قصد اقامت نداشته و امروز و فردا می کنی؟»

موثّقه عمّار ساباطی:

وَ بِإِسْنَادِهِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ الْحَسَنِ عَنْ عَمْرِو بْنِ سَعِيدٍ عَنْ مُصَدِّقِ بْنِ صَدَقَةَ عَنْ عَمَّارٍ السَّابَاطِيِّ قَالَ سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ ع عَنِ الرَّجُلِ يَقُولُ لِلَّهِ عَلَيَّ أَنْ أَصُومَ شَهْراً أَوْ أَكْثَرَ مِنْ ذَلِكَ أَوْ أَقَلَّ فَيَعْرِضُ لَهُ أَمْرٌ لَا بُدَّ لَهُ مِنْ أَنْ يُسَافِرَ يَصُومُ وَ هُوَ مُسَافِرٌ قَالَ إِذَا سَافَرَ فَلْيُفْطِرْ لِأَنَّهُ لَا يَحِلُّ لَهُ الصَّوْمُ فِي السَّفَرِ فَرِيضَةً كَانَ أَوْ غَيْرَهُ وَ الصَّوْمُ فِي السَّفَرِ مَعْصِيَةٌ[6] .

ترجمه:

(عمّار ساباطی نقل کرده است که از امام صادق(ع) سوال کردم راجع به شخصی که می گوید برای خدا بر من است که یک ماه روزه بگیرم یا بیشتر از آن یا کمتر پس عارض می ‌شود بر او چیزی که ناگزیر بایستی سفر کند روزه بگیرد در حالی که مسافر است؟ فرمود: هر گاه سفر کند پس افطار نماید زیرا که جائز نیست برای او روزه گرفتن در سفر اعمّ از اینکه واجب باشد یا غیر آن و روزه گرفتن در سفر معصیت است).

در نقطه مقابل روایاتی که دلالت بر جواز صوم استحبابی در سفر دارد:

مرسله اسماعیل بن سهل:

مُحَمَّدُ بْنُ يَعْقُوبَ عَنْ عِدَّةٍ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ سَهْلِ بْنِ زِيَادٍ عَنْ مَنْصُورِ بْنِ الْعَبَّاسِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ رَافِعٍ عَنْ إِسْمَاعِيلَ بْنِ سَهْلٍ عَنْ رَجُلٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ خَرَجَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ ع مِنَ الْمَدِينَةِ فِي أَيَّامٍ بَقِينَ مِنْ شَعْبَانَ فَكَانَ يَصُومُ ثُمَّ دَخَلَ عَلَيْهِ شَهْرُ رَمَضَانَ وَ هُوَ فِي السَّفَرِ فَأَفْطَرَ فَقِيلَ لَهُ تَصُومُ شَعْبَانَ وَ تُفْطِرُ شَهْرَ رَمَضَانَ فَقَالَ نَعَمْ شَعْبَانُ إِلَيَّ إِنْ شِئْتُ صُمْتُ وَ إِنْ شِئْتُ لَا وَ شَهْرُ رَمَضَانَ عَزْمٌ مِنَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ عَلَيَّ الْإِفْطَار[7] .

ترجمه:

(اسماعیل بن سهل از مردی و او از امام صادق(ع) نقل کرده است که امام صادق(ع) از مدینه خارج شد در ایّامی که از ماه شعبان باقی بود پس روزه می گیرد سپس ماه رمضان داخل شد در حالی که آن حضرت در سفر بودند پس افطار نمودند، پس به ایشان گفته شد ماه شعبان روزه گرفتی و ماه رمضان افطار کردی؟ پس فرمود: آری شعبان به عهده خودم بود، اگر بخواهم روزه بگیرم و اگر نخواهم روزه نگیرم و ماه رمضان اراده خداوند است که افطار نمایم).

مرسله حَسَن بن بَسّامِ الجَمّال:

وَ عَنْهُمْ عَنْ سَهْلٍ عَنْ عَلِيِّ بْنِ بِلَالٍ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ بَسَّامٍ الْجَمَّالِ عَنْ رَجُلٍ قَالَ كُنْتُ مَعَ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع فِيمَا بَيْنَ مَكَّةَ وَ الْمَدِينَةِ فِي شَعْبَانَ وَ هُوَ صَائِمٌ ثُمَّ رَأَيْنَا هِلَالَ شَهْرَ رَمَضَانَ فَأَفْطَرَ فَقُلْتُ لَهُ جُعِلْتُ فِدَاكَ أَمْسِ كَانَ مِنْ شَعْبَانَ وَ أَنْتَ صَائِمٌ وَ الْيَوْمُ مِنْ شَهْرِ رَمَضَانَ وَ أَنْتَ مُفْطِرٌ فَقَالَ إِنَّ ذَلِكَ تَطَوُّعٌ وَ لَنَا أَنْ نَفْعَلَ مَا شِئْنَا وَ هَذَا فَرْضٌ فَلَيْسَ لَنَا أَنْ نَفْعَلَ إِلَّا مَا أُمِرْنَا[8] .

ترجمه:

(حسن بن بسّام الجمّال از مردی نقل کرده است که گفت با امام صادق(ع) بودم در بین مکه و مدینه، در ماه شعبان و آن حضرت روزه بودند سپس هلال ماه رمضان را دیدیم پس افطار نمود، پس گفتم فدایت شوم دیروز ماه شعبان بود و روزه بودی و امروز ماه رمضان است و افطار نمودی؟ پس فرمود: آن روزه مستحبی بود و به اختیار ما بود که آنچه بخواهیم انجام دهیم و این واجب است پس برای ما نیست مگر اینکه انجام دهیم آنچه با آن امر شده ایم).

صحیحه سلیمان الجعفری:

وَ عَنْهُ عَنْ سُلَيْمَانَ الْجَعْفَرِيِّ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا الْحَسَنِ ع يَقُولُ كَانَ أَبِي ع يَصُومُ يَوْمَ عَرَفَةَ فِي الْيَوْمِ الْحَارِّ فِي الْمَوْقِفِ وَ يَأْمُرُ بِظِلٍّ مُرْتَفِعٍ فَيُضْرَبُ لَهُ الْحَدِيثَ[9] .

ترجمه:

(سلیمان الجعفری نقل کرده است که شنیدم امام ابوالحسن(ع) می فرمود: پدرم روزه می گرفت روز عرفه در روز گرم موقف عرفات و می فرمود: که سایبان بلند بر پا کنند، پس برای آن حضرت انجام داده می شد).

توضیح آنکه:

دو روایت مرسله که در ضعف آنها تردیدی نیست امّا صحیحه سلیمان الجعفری ممکن است تصوّر شود قابل جمع با صحیحه احمد بن محمد و موثّقه عمّار باشد به این صورت که نهی حمل بر کراهت گردد کما اینکه به اکثر نسبت داده شده و صاحب وسائل این قول را اختیار نموده و آن را اخذ در عنوان باب قرار داده است به این صورت«بابُ جَوازِ الصَّوْمِ الْمَنْدُوبِ فی السَّفَرِ علی کراهَةٍ» لکن لفظ معصیت وارد در موثّقه عمّار از چنین حملی اباء دارد.

از طرفی صحیحه سلیمان الجعفری حکایت از انجام صوم در عرفه دارد لکن وجه آن ذکر نشده است بلکه تنها می‌ رساند که امام(ع) روز عرفه را روزه گرفته اند و طبعاً مشروع بوده است امّا اینکه آیا به نذر بر امام(ع) واجب شده بوده یا مستحبی بوده است چیزی که دلالت کند ما را موجود نیست.

بلی البته می‌ توان گفت بایستی حمل بر نذر نمود به لحاظ جمع بین این صحیحه و نصوصی که دلالت بر منع از صوم در سفر داشت اعمّ از فریضه یا نافله مگر در فرضی که نذر صوم به خصوص سفر یا اعمّ از سفر و حضر انجام شده باشد.

امّا در غیر این صورت تنها یک راه باقی است و آن اینکه روز عرفه از عمومات منع صوم در سفر استثناء باشد و این حکم شامل هر روز دیگری نخواهد بود.

اقول: حاصل آن که روزه مستحبی در سفر جائز نمی باشد.