موضوع: صوم/شرائط صوم /دلیل از روایات

دلیل از روایات:

صحیحه محمد بن مسلم:

مُحَمَّدُ بْنُ يَعْقُوبَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ يَحْيَي عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مَحْبُوبٍ عَنِ الْعَلَاءِ بْنِ رَزِينٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا جَعْفَرٍ ع يَقُولُ الشَّيْخُ الْكَبِيرُ وَ الَّذِي بِهِ الْعُطَاشُ لَا حَرَجَ عَلَيْهِمَا أَنْ يُفْطِرَا فِي شَهْرِ رَمَضَانَ وَ يَتَصَدَّقُ كُلُّ وَاحِدٍ مِنْهُمَا فِي كُلِّ يَوْمٍ بِمُدٍّ مِنْ طَعَامٍ وَ لَا قَضَاءَ عَلَيْهِمَا فَإِنْ لَمْ يَقْدِرَا فَلَا شَيْ‌ءَ عَلَيْهِمَا[1] .

ترجمه:

(محمد بن مسلم نقل کرده است که شنیدم از امام باقر(ع) که می‌ فرمود: شخص کهنسال و کسی که بیماری عطش دارد، اشکالی بر ایشان نیست که افطار کنند در ماه رمضان و هر یک از آن ها برای هر روز یک مدّ طعام تصدّق نماید و قضاء بر عهده آن ها نمی باشد، پس اگر قدرت ندارند چیزی بر آن ها نخواهد بود).

صحیحه عبدالله بن سِنان:

وَ عَنْ عَلِيِّ بْنِ إِبْرَاهِيمَ عَنْ أَبِيهِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْمُغِيرَةِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سِنَانٍ قَالَ سَأَلْتُهُ عَنْ رَجُلٍ كَبِيرٍ ضَعُفَ عَنْ صَوْمِ شَهْرِ رَمَضَانَ قَالَ يَتَصَدَّقُ كُلَّ يَوْمٍ بِمَا يُجْزِي مِنْ طَعَامِ مِسْكِينٍ[2] .

ترجمه:

(عبدالله بن سنان نقل کرده است که سؤال کردم از او راجع به شخص سالخورده و کهنسال که ضعف از روزه گرفتن دارد، فرمود: برای هر روز تصدّق کند به مقدار کافی از طعام مسکین).

صحیحه حَلَبی:

مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ بِإِسْنَادِهِ عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ سَعِيدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِي عُمَيْرٍ عَنْ حَمَّادِ بْنِ عُثْمَانَ عَنِ الْحَلَبِيِّ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ سَأَلْتُهُ عَنْ رَجُلٍ كَبِيرٍ يَضْعُفُ عَنْ صَوْمِ شَهْرِ رَمَضَانَ فَقَالَ يَتَصَدَّقُ بِمَا يُجْزِي عَنْهُ طَعَامِ مِسْكِينٍ لِكُلِّ يَوْمٍ[3] .

ترجمه:

(حلبی از امام صادق(ع) نقل کرده است که سؤال کردم از آن حضرت راجع به شخص سالخورده و کهنسال که از روزه گرفتن ماه رمضان ضعف دارد پس فرمود: تصدّق نماید برای هر روز مقدار کافی طعام مسکین).

متن:

وَ الْاَحْوَطُ مُدّانِ وَ الْاَفْضَلُ کَوْنُهما مِنْ حِنْطَةِ وَ الْاَقْوی وُجُوبُ الْقَضاءُ عَلَیْهِما لَوْ تَمَکَّنا بَعْدَ ذلِکَ.

ترجمه:

(احوط دو مدّ طعام است و افضل اینکه از گندم باشد و اقوی وجوب قضاء روزه بر ایشان است چنانچه بعداً تمکّن از روزه گرفتن پیدا کردند).

مرحوم مصنف در عبارت قبل حدّ وجوب تکفیر را بدل هر روز یک مدّ طعام بیان کردند مع ذلک احوط استحبابی را در دو مدّ طعام دانستند، دلیل آن:

صحیحه دوّم محمد بن مسلم است:

وَ رَوَاهُ أَيْضاً بِإِسْنَادِهِ عَنْ سَعْدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَيْنِ بْنِ أَبِي الْخَطَّابِ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ بَشِيرٍ وَ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ هِلَالٍ جَمِيعاً عَنِ الْعَلَاءِ بْنِ رَزِينٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ ع يَقُولُ وَ ذَكَرَ مِثْلَهُ إِلَّا أَنْ قَالَ وَ يَتَصَدَّقُ كُلُّ وَاحِدٍ مِنْهُمَا فِي كُلِّ يَوْمٍ بِمُدَّيْنِ مِنْ طَعَامٍ[4] .

ترجمه:

(محمد بن مسلم نقل کرده است که شنیدم از امام صادق(ع) که می فرمود: و مانند آن را ذکر نموده بود لکن فرمود و تصدّق نمایند هر کدام از آن دو طائفه برای هر روز دو مدّ طعام).

این روایت با توجه به روایات قبلی که برای هر روز یک مدّ را کافی می دانستند حمل بر استحباب می شود مضافاً بر اینکه با توجه به آیه شریفه(فدیةٌ طَعامُ مِسْکینٍ) و اینکه غالباً قُوت مسکین در روز بیش از مدّ نیست بنابراین حدّ وجوب همان یک مدّ می باشد.

(امّا اینکه حمل کنیم روایت مدّین را بر قادر و مدّ واحد را بر عاجز شاهدی بر آن نمی باشد در حالی که هر دو روایت از لحاظ مضمون بلکه عبارت متّحد هستند).

و در مورد جنس طعام بنظر مرحوم مصنف هر چند روایات مزبور دالّ بر این است که مطلق طعام مجزی است لکن حِنطه افضل است به دلیل:

روایت عَبْدُ الْمَلِکِ بن عُتْبَه:

وَ عَنْ عِدَّةٍ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ عَلِيِّ بْنِ الْحَكَمِ عَنْ عَبْدِ الْمَلِكِ بْنِ عُتْبَةَ الْهَاشِمِيِّ قَالَ سَأَلْتُ أَبَا الْحَسَنِ ع عَنِ الشَّيْخِ الْكَبِيرِ وَ الْعَجُوزِ الْكَبِيرَةِ الَّتِي تَضْعُفُ عَنِ الصَّوْمِ فِي شَهْرِ رَمَضَانَ قَالَ تَصَدَّقَ فِي كُلِّ يَوْمٍ بِمُدِّ حِنْطَةٍ[5] .

ترجمه:

(عبدالملک بن عتبه نقل کرده است که سؤال کردم از امام ابوالحسن(ع) راجع به مرد و زن سالخورده و کهنسال که از روزه گرفتن ماه رمضان ضعف دارند فرمود: تصدّق نمایند برای هر روز یک مدّ گندم).

هرچند از نظر آیه شریفه و روایات متعدده با توجه به اطلاق آنها فدیه اختصاص به جنس خاص ندارد و این روایت هم ضعیفة السند است لکن عمل به آن و حمل بر افضلیت حنطه اشکالی ندارد و البته اطلاقات ادلّه بر حال خود باقی است.

و امّا اینکه مرحوم مصنف فرمود(وَ الْاَقْوی وُجُوبُ الْقَضاءُ عَلَیْهِما لَوْ تَمَکَّنا بَعْدَ ذلِکَ) در بحث آیه شریفه عدم وجوب قضاء حتی در فرض تمکّن دانسته شد کما اینکه اطلاقات روایات هم دالّ بر آن است فلذا مرحوم شیخ مرتضی انصاری در کتاب الصوم چنین بیانی دارند:

ثم إِنّ الأقوى عدم وجوب القضاءِ وَ اِنْ قَدَرَ عَليه بعد ذلك لِعَدَمِ الدّليل لاخصوصاً ولاعموماٌ مُضافاً إِلى رِوايَةِ محمد بن مسلم المتقدمة(حیث قالَ(ع) وَ يَتَصَدَّقُ كُلُّ وَاحِدٍ فِي كُلِّ يَوْمٍ بِمُدٍّ وَ لَا قَضَاءَ عَلَيْهِمَا) وَ اِنْ أَمْكَنَ اَنْ يُقالَ بِوُرودِها مَوْرِدَ الْغالِبِ و هو عدم تَجَدُّدِ الْقُدْرَةِ لَهُما.

ترجمه:

(اقوی واجب نبودن قضاء روزه است، هرچند بعداً قادر به انجام آن گردد به لحاظ اینکه دلیلی بر آن نمی باشد نه خصوص این مورد و نه به صورت عام که این مورد تحت آن قرار گیرد، مضافاً بر اینکه روایت محمد بن مسلم که ذکر آن گذشت(و دلالت بر عدم وجوب قضاء می نماید) در جائی که می فرماید: (و تصدّق دهد هر کدام برای هر روز یک مدّ طعام و قضاء بر عهده آن دو طائفه نمی باشد)

هر چند امکان دارد که گفته شود روایت محمد بن مسلم وارد شده است در مورد غالب یعنی مواردی که بازگشت قدرت برای آن ها نخواهد بود).

اقول:

چنانچه استثناءاً مورد غیر غالب واقع شد و قدرت به شخصی که در شرائط عذر از روزه گرفتن یا عسر و حرج به لحاظ کِبَرسنّ واقع شده بود بازگشت، احوط وجوب قضاء خواهد بود.