موضوع: صوم/شرائط صوم /یَجِبُ عَلی وَلیِّ الْمِیِّتِ

مسألة:

یَجِبُ عَلی وَلیِّ الْمِیِّتِ قَضاءُ ما فاتَهُ مِنَ الصَّوْمِ.

ترجمه:

(واجب است بر ولیّ میّت که قضاء کند روزه هائی را که از او فوت شده است).

قول مشهور همین است و نصوص معتبره کثیره بر آن دلالت دارند از ابن ابی عقیل قول خلاف مشهور نقل شده است که واجب است به ازاء هر روز یک مدّ طعام داده شود و از سید مرتضی منقول است که بایستی از اصل مال میّت تصدّق نمایند و چنانچه مالی نداشت بر ولیّ وی واجب است به نیابت او روزه بگیرد.

اقول:

اصحّ قول مشهور است و قبل از آنکه به روایات منطبق با آن بپردازیم سه نکته را متذکر می‌ شویم:

۱- آیا حکم مزبور مختص به کسی است که به جهت عذری روزه از او فوت شده یا صورت غیر عذر را هم شامل می شود؟

۲- آیا حکم مختصّ به اب است یا اعم از اب و امّ می باشد؟

3- منظور از ولیّ چه کسی است آیا ولد اکبر است یا غیر او؟ از رجال است یا زنان را هم شامل می‌ شود؟

نصوصی که بر اصل موضوع بنابر قول مشهور و بعض نکات سه گانه مزبور دلالت دارند:

صحیحه حَفْصِ بنِ الْبَخْتَری:

وَ عَنْ عَلِيِّ بْنِ إِبْرَاهِيمَ عَنْ أَبِيهِ وَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْمَاعِيلَ عَنِ الْفَضْلِ بْنِ شَاذَانَ جَمِيعاً عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ عَنْ حَفْصِ بْنِ الْبَخْتَرِيِّ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع فِي الرَّجُلِ يَمُوتُ وَ عَلَيْهِ صَلَاةٌ أَوْ صِيَامٌ قَالَ يَقْضِي عَنْهُ أَوْلَي النَّاسِ بِمِيرَاثِهِ قُلْتُ فَإِنْ كَانَ أَوْلَي النَّاسِ بِهِ امْرَأَةً فَقَالَ لَا إِلَّا الرِّجَالُ[1] .

ترجمه:

(حفص بن البختری از امام صادق(ع) نقل کرده است راجع به شخصی که می میرد و نماز و روزه بر عهده وی می باشد، فرمود: قضاء کند به نیابت از او کسی که نسبت به دیگران به میراث وی أولی باشد، گفتم پس اگر أولی النّاس به او زنی باشد پس فرمود: نه فقط مردان).

توضیح آنکه: این صحیحه بر وجوب قضاء نماز و روزه فوت شده از میّت توسط ولیّ او دلالت دارد، مضافاً بر اینکه اطلاق آن شامل اعمّ از مواردی که با عذر یا بدون عذر ترک شده می باشد علاوه بر آن وجوب قضاء بر ولیّ، اختصاص به مردان دارد و زنان در این حکم ملحق به آنان نمی شود به دلیل(اِلّا الرّجال) و مراد از جمله(أَوْلَي النَّاسِ بِمِيرَاثِهِ) ولد میّت است نه پدر وی زیرا پدر یک ششم ارث می برد امّا ولد، مابقی را مالک می شود.

صحیحه صفّار:

وَ عَنْهُ عَنْ مُحَمَّدٍ يَعْنِي الصَّفّارَ قَالَ كَتَبْتُ إِلَي الْأَخِيرِ ع رَجُلٌ مَاتَ وَ عَلَيْهِ قَضَاءٌ مِنْ شَهْرِ رَمَضَانَ عَشَرَةُ أَيَّامٍ وَ لَهُ وَلِيَّانِ هَلْ يَجُوزُ لَهُمَا أَنْ يَقْضِيَا عَنْهُ جَمِيعاً خَمْسَةَ أَيَّامٍ أَحَدُ الْوَلِيَّيْنِ وَ خَمْسَةَ أَيَّامٍ الْآخَرُ فَوَقَّعَ ع يَقْضِي عَنْهُ أَكْبَرُ وَلِيَّيْهِ عَشَرَةَ أَيَّامٍ وِلَاءً إِنْ شَاءَ اللَّهُ[2] .

ترجمه:

(از محمد یعنی صفّار نقل شده است که گفت: نوشتم به اخیر(ع) شخصی فوت کرده و بر عهده او ده روز قضای ماه رمضان می باشد و برای او دو ولیّ است، آیا جائز است بر آن ها که هر دو باهم قضای روزه ها را به جا آورند؟ یکی از دو ولیّ پنج روز و دیگری هم پنج روز انجام دهند؟ پس جواب آمد که قضاء نماید هر ده روز را به نیابت از میّت هرکدام از دو ولیّ که بزرگتر باشد از حیث ولایتی که دارد اگر خداوند بخواهد).

با توجه به آنچه از صحیحه قبلی دانسته شد معلوم است که مراد از(أَكْبَرُ وَلِيَّيْهِ) در اینجا(اَکْبَرُ اَوْلادِه الذُّکور) یعنی پسر بزرگتر می باشد و تکلیف محوّل به وی هم قابل تفکیک نمی باشد.

و امّا نصّی که مرحوم علّامه در مختلف الشیعه به آن استدلال نموده بر عدم الفرق در میّت بین اینکه پدر یا مادر باشد:

موثّقه محمد بن مسلم:

وَ عَنْهُ عَنْ عَلِيِّ بْنِ أَسْبَاطٍ عَنْ عَلَاءٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع فِي امْرَأَةٍ مَرِضَتْ فِي شَهْرِ رَمَضَانَ أَوْ طَمِثَتْ أَوْ سَافَرَتْ فَمَاتَتْ قَبْلَ أَنْ يَخْرُجَ رَمَضَانُ هَلْ يُقْضَي عَنْهَا فَقَالَ أَمَّا الطَّمْثُ وَ الْمَرَضُ فَلَا وَ أَمَّا السَّفَرُ فَنَعَمْ[3] .

ترجمه:

(محمد بن مسلم از امام صادق(ع) نقل کرده است در مورد زنی که مریض شده در ماه رمضان یا حائض گردیده یا مسافرت رفته پس قبل از خروج از ماه رمضان فوت نموده است آیا بایستی قضاء گردد به نیابت از وی؟ پس فرمود: امّا حیض و مرض پس نه و امّا سفر پس آری).

اکنون ببینیم مستند قائلین به قول خلاف مشهور چیست:

صحیحه ابی مریم الانصاری:

وَ بِالْإِسْنَادِ عَنِ الْوَشَّاءِ عَنْ أَبَانِ بْنِ عُثْمَانَ عَنْ أَبِي مَرْيَمَ الْأَنْصَارِيِّ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ إِذَا صَامَ الرَّجُلُ شَيْئاً مِنْ شَهْرِ رَمَضَانَ ثُمَّ لَمْ يَزَلْ مَرِيضاً حَتَّي مَاتَ فَلَيْسَ عَلَيْهِ شَيْ‌ءٌ وَ إِنْ صَحَّ ثُمَّ مَرِضَ ثُمَّ مَاتَ وَ كَانَ لَهُ مَالٌ تُصُدِّقَ عَنْهُ مَكَانَ كُلِّ يَوْمٍ بِمُدٍّ وَ إِنْ لَمْ يَكُنْ لَهُ مَالٌ صَامَ عَنْهُ وَلِيُّهُ[4] .

ترجمه:

(ابو مریم انصاری از امام صادق(ع) نقل کرده است که فرمود: هرگاه شخصی مقداری از روزه ماه رمضان را انجام داده سپس پیوسته مریض بوده تا فوت نموده است پس بر او چیزی نیست و چنانچه بهبودی یافته سپس بیمار شده و پس از آن فوت شده است و مالی دارد تصدّق گردد به نیابت از وی به جای هر روز یک مدّ و اگر مالی ندارد ولیّ وی به نیابت از او روزه بگیرد).

این صحیحه هرچند از لحاظ سند و دلالت تمام است لکن حمل بر تقیّه می شود زیرا مضمون آن با نصوص معتبره کثیره و فتاوی فقهای امامیّه به جز ابن ابی عقیل و سید مرتضی مخالفت دارد و موافق با رأی جمهور از عامّه می باشد که قائلند بر وجوب تصدّق بر میّت.