موضوع: صوم/شرائط صوم /قَضاءُ شَهْرِ رَمَضانَ

مسألة:

لایَجُوزُ لِلصّائِمِ قَضاءُ شَهْرِ رَمَضانَ اِذا کانَ عَنْ نَفْسِهِ الْاِفْطارُ بَعْدَ الزَّوالِ… وَ اَمَّا الْاِفْطارُ قَبْلَ الزَّوالِ فَلامانِعَ مِنْهُ حَتّی فی قَضاءِ شَهْرِ رَمَضانَ عَنْ نَفْسِه.

ترجمه:

(جائز نیست برای کسی که قضای روزه ماه رمضان مربوط به خودش را گرفته اینکه بعد از ظهر افطار کند و امّا افطار قبل از ظهر مانعی ندارد حتّی نسبت به کسی که قضای ماه رمضان مربوط به خودش را گرفته باشد).

در مورد افطار روزه قضاء ماه رمضان مرحوم صاحب جواهر(ره) چنین بیان داشته اند:

اَلْمَشْهُورُ بَيْنَ الْأَصْحابِ أنَّ الْقاضيَ لِشَهْرِ رَمَضان مَعَ سَعَةِ الْوَقْتِ لا يُحَرَّمُ عَلَيْهِ الْإِفْطارُ قَبْلَ الزَّوالِ لِعُذْرٍ وَ غَيْرِه[1] .

ترجمه:

(مشهور بین اصحاب چنین است که قضاء کننده ماه رمضان در صورت سعه وقت، حرام نیست بر او افطار قبل از ظهر اعمّ از اینکه به خاطر عذری باشد یا بدون عذر افطار نماید).

و در مورد افطار بعد الزّوال کلام مرحوم صاحب جواهر(ره) چنین است:

وَ يُحَرَّمُ عَلَيْهِ الْإِفْطارُ بَعْدَهُ إِجْماعاً مُحْكيّاً فِي الْاِنْتِصارِ وَ الْخَلافِ وَ الْغُنْيَةِ وَ نُصُوصاً قَدْ تَقَدَّمّ بَعْضُها بَلْ يُمْكِنْ تَحْصيلُ الْإِجْماعِ عَلَيْهِ أَوِ الْقَطْعِ بِه لِعَدَمِ الْمُخالِفِ فيه…[2]

ترجمه:

(و حرام است بر قضاء کننده ماه رمضان بعد از ظهر به اجماع منقول در انتصار و خلاف و غُنیه و نصوصی که بعض از آن ها قبلاً ذکر شد بلکه ممکن است تحصیل اجماع بر آن یا قطع به آن به لحاظ عدم مخالف در آن).

نصوصی که بر این مسأله دلالت دارند:

صحیحه جَمیلِ بْنِ دَرّاج:

مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ بِإِسْنَادِهِ عَنْ سَعْدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَيْنِ بْنِ أَبِي الْخَطَّابِ عَنِ النَّضْرِ بْنِ سُوَيْدٍ عَنْ جَمِيلٍ بْنِ دَرَّاجٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع أَنَّهُ قَالَ فِي الَّذِي يَقْضِي شَهْرَ رَمَضَانَ إِنَّهُ بِالْخِيَارِ إِلَي زَوَالِ الشَّمْسِ فَإِنْ كَانَ تَطَوُّعاً فَإِنَّهُ إِلَي اللَّيْلِ بِالْخِيَارِ[3] .

ترجمه:

(جمیل بن درّاج از امام صادق(ع) نقل کرده است که فرمود: کسی که قضاء روزه ماه رمضان را به جا می آورد مخیّر است تا ظهر افطار نماید پس اگر روزه مستحبی گرفته است تا شب مخیّر به افطار می باشد).

موثّقه اسحاقِ بْنِ عمّار:

وَ بِإِسْنَادِهِ عَنْ عَلِيِّ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ فَضَّالٍ عَنْ إِبْرَاهِيمَ بْنِ أَبِي بَكْرِ بْنِ أَبِي سَمَّاكٍ عَنْ زَكَرِيَّا الْمُؤْمِنِ عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ عَمَّارٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ الَّذِي يَقْضِي شَهْرَ رَمَضَانَ هُوَ بِالْخِيَارِ فِي الْإِفْطَارِ مَا بَيْنَهُ وَ بَيْنَ أَنْ تَزُولَ الشَّمْسُ وَ فِي التَّطَوُّعِ مَا بَيْنَهُ وَ بَيْنَ أَنْ تَغِيبَ الشَّمْسُ[4] .

ترجمه:

(اسحاق بن عمّار از امام صادق(ع) نقل کرده است که فرمود: کسی که قضای ماه رمضان را به جا می آورد مخیّر است در افطار نمودن تا ظهر و در روزه مستحبّی تا غروب مخیّر می باشد).

روایت بُرَیْدِ الْعِجْلی:

مُحَمَّدُ بْنِ يَعْقُوبَ عَنْ عِدَّةٍ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مَحْبُوبٍ عَنِ الْحَارِثِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ بُرَيْدٍ الْعِجْلِيِّ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ ع فِي رَجُلٍ أَتَي أَهْلَهُ فِي يَوْمٍ يَقْضِيهِ مِنْ شَهْرِ رَمَضَانَ قَالَ إِنْ كَانَ أَتَي أَهْلَهُ قَبْلَ زَوَالِ الشَّمْسِ فَلَا شَيْ‌ءَ عَلَيْهِ إِلَّا يَوْمٌ مَكَانَ يَوْمٍ وَ إِنْ كَانَ أَتَي أَهْلَهُ بَعْدَ زَوَالِ الشَّمْسِ فَإِنَّ عَلَيْهِ أَنْ يَتَصَدَّقَ عَلَي عَشَرَةِ مَسَاكِينَ فَإِنْ لَمْ يَقْدِرْ صَامَ يَوْماً مَكَانَ يَوْمٍ وَ صَامَ ثَلَاثَةَ أَيَّامٍ كَفَّارَةً لِمَا صَنَعَ[5] .

ترجمه:

(بُرَید الْعِجْلی از امام باقر(ع) نقل کرده است راجع به شخصی که با همسرش جماع نموده در حالی که قضای روزه ماه رمضان را گرفته است فرمود: اگر قبل از ظهر با همسرش جماع کرده است چیزی بر او نیست و چنانچه بعد از ظهر این کار را انجام داده است بایستی به ده مسکین تصدّق نماید پس اگر مقدورش نبود بایستی یک روز به جای آن روزه بگیرد و سه روز روزه بگیرد به لحاظ آنچه انجام داده است).

در اینجا دو روایت را ذکر می کنیم که ممکن است تلقّی گردد که با روایات قبلی در تعارض باشند:

صحیحه عبدالرحمنِ بن حَجّاج:

وَ بِإِسْنَادِهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِيِّ بْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَيْنِ عَنْ صَفْوَانَ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ الْحَجَّاجِ قَالَ سَأَلْتُهُ عَنِ الرَّجُلِ يَقْضِي رَمَضَانَ أَ لَهُ أَنْ يُفْطِرَ بَعْدَ مَا يُصْبِحُ قَبْلَ الزَّوَالِ إِذَا بَدَا لَهُ فَقَالَ إِذَا كَانَ نَوَي ذَلِكَ مِنَ اللَّيْلِ وَ كَانَ مِنْ قَضَاءِ رَمَضَانَ فَلَا يُفْطِرْ وَ يُتِمُّ صَوْمَهُ[6] .

ترجمه:

(عبدالرحمن بن الحجّاج نقل کرده است که سؤال کردم از او راجع به شخصی که قضاء روزه ماه رمضان به جا می آورد آیا می‌ تواند افطار کند از وقت صبح تا قبل از ظهر هرگاه واقع شود؟ پس فرمود: چنانچه از هنگام شب چنین قصدی داشته و قضای روزه ماه رمضان باشد، پس نبایستی افطار کند و روزه اش را تمام نماید).

ظاهر صحیحه نهی از افطار روزه قضای ماه رمضان قبل از زوال است لکن این صحیحه با نصوص قبلی قابل جمع است و حمل بر کراهت می شود.

موثّقه ابوبصیر:

وَ عَنْهُمْ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ سَعِيدٍ عَنْ فَضَالَةَ بْنِ أَيُّوبَ عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ عُثْمَانَ عَنْ سَمَاعَةَ عَنْ أَبِي بَصِيرٍ قَالَ سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ ع عَنِ الْمَرْأَةِ تَقْضِي شَهْرَ رَمَضَانَ فَيُكْرِهُهَا زَوْجُهَا عَلَي الْإِفْطَارِ فَقَالَ لَا يَنْبَغِي لَهُ أَنْ يُكْرِهَهَا بَعْدَ الزَّوَالِ[7] .

ترجمه:

(ابوبصیر نقل نکرده است که سؤال کردم از امام صادق(ع) در مورد زنی که قضای روزه ماه رمضان را گرفته پس شوهرش او را به افطار کردن اکراه می کند پس فرمود: سزاوار نیست برای او که همسرش را بعد از ظهر اکراه نماید).

ظاهر موثّقه با توجه به(لَا يَنْبَغِي…) آن است که سزاوار نیست بعد از زوال، زوج اکراه کند زوجه اش را و طبعاً افطار بعد از زوال در قضاء روزه ماه رمضان جائز باشد لکن اوّلاً(لَا يَنْبَغِي) گاهی هم در معنای حرمت استعمال می‌ شود و ثانیاً بر فرض که اکراه زوج نسبت به زوجه اش جائز باشد، منافاتی با حرمت افطار زوجه در صورت اختیار ندارد.