موضوع: صوم/شرائط صوم /پیاپی به جا آوردن روزه

مسألة:

یَجِبُ التَّتابِعُ فی صَوْمِ شَهْرَیْنِ مِنْ کَفّارَةِ الْجَمْعِ اَوْ کَفّارَةِ التَّخْییرِ وَ یَکْفی فی حُصُولِ التَّتابُعِ فیهِما صَوْمُ الشَّهْرِ الْاَوَّلِ وَ یَوْمٌ مِنْ شَهْرِ الثّانی وَ کَذا یَجِبُ التَّتابُعُ فِی الثَّمانیَةَ عَشَرَ بَدَلَ الشَّهْرَیْنِ بَلْ هُوَ الْاَحْوَطُ فی صیامِ سائِرِ الْکَفّاراتِ وَ اِنْ کانَ فی وُجُوبِه فیها تَأَمُّلٌ وَ اِشْکالٌ.

ترجمه:

(واجب است پیاپی به جا آوردن روزه دو ماه را در کفّاره جمع یا کفّاره تخییر و کافی است در حصول تتابع در هر دو صورت، روزه ماه اوّل و یک روز از ماه دوّم و همچنین واجب است پیاپی به جا آوردن در هجده روز به جای دو ماه بلکه احوط است در روزه سایر کفّارات و هر چند که در وجوب آن تأمّل و اشکال می باشد).

تتابع و پیاپی به جا آوردن روزه واجب است اعم از جائی که تکلیف انجام هر سه خصال کفّاره با هم است یا جائی که تکلیف تخییر بین آن ها می باشد و هر کدام را که بخواهد می تواند انتخاب کند و بین آن ها روزه را اختیار نماید.

مستند آن کتاب و سنّت است:

در قرآن کریم در مورد کفّاره ظِهار و کفّاره قتل خطأیی آمده است:

﴿…فَمَنْ لَمْ يَجِدْ فَصِيَامُ شَهْرَيْنِ مُتَتَابِعَيْنِ.[1] ﴾

ترجمه:

(پس کسی که نیافت پس روزه گرفتن دو ماه پیاپی).

و در روایات راجع به کفّاره افطار عمدی روزه ماه رمضان:

صحیحه عبدالله بن سنان:

…اَوْ یَصُومُ شَهْرَيْنِ مُتَتَابِعَيْنِ[2] .

ترجمه:

(یا روزه دو ماه پیاپی).

در موارد مزبور شَهْرَیْن مقیّد شده است به متتابِعَیْنِ.

لکن نصوصی موجود است که تتابع را تفسیر نموده به اینکه یک ماه پیاپی به انضمام یک روز از ماه دوّم روزه بگیرد و مستند آن چنین است:

صحیحه حلبی:

و بِإِسْنَادِهِ عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ سَعِيدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِي عُمَيْرٍ عَنْ حَمَّادٍ عَنِ الْحَلَبِيِّ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع عَنْ قَطْعِ صَوْمِ كَفَّارَةِ الْيَمِينِ وَ كَفَّارَةِ الظِّهَارِ وَ كَفَّارَةِ الْقَتْلِ فَقَالَ إِنْ كَانَ عَلَي رَجُلٍ صِيَامُ شَهْرَيْنِ مُتَتَابِعَيْنِ وَ التَّتَابُعُ أَنْ يَصُومَ شَهْراً وَ يَصُومَ مِنَ الْآخَرِ شَيْئاً أَوْ أَيَّاماً مِنْهُ فَإِنْ عَرَضَ لَهُ شَيْ‌ءٌ يُفْطِرُ مِنْهُ أَفْطَرَ ثُمَّ يَقْضِي مَا بَقِيَ عَلَيْهِ وَ إِنْ صَامَ شَهْراً ثُمَّ عَرَضَ لَهُ شَيْ‌ءٌ فَأَفْطَرَ قَبْلَ أَنْ يَصُومَ مِنَ الْآخَرِ شَيْئاً فَلَمْ يُتَابِعْ أَعَادَ الصَّوْمَ كُلَّهُ[3] .

ترجمه:

(حلبی از امام صادق(ع) نقل کرده است راجع به قطع روزه کفّاره یمین و کفّاره ظِهار و کفّاره قتل پس فرمود: اگر بر عهده شخص دو ماه پیاپی روزه باشد و تتابع آن است که یک ماه روزه بگیرد و یک روز یا روزهایی از ماه دیگر روزه بگیرد پس اگر عارض شد بر او چیزی که روزه به وسیله آن باطل می شود و افطار نمود سپس به جا آورد مابقی آنچه بر عهده او هست و اگر روزه گرفت یک ماه را سپس عارض شد بر او چیزی پس افطار کرد قبل از آن که یک روز از ماه دیگر را روزه بگیرد پس تتابع ننمود بایستی تمامی روزه را اعاده کند).

موثّقه سَماعَةِ بنِ مِهْران:

وَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ يَحْيَي عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ عُثْمَانَ بْنِ عِيسَي عَنْ سَمَاعَةَ بْنِ مِهْرَانَ قَالَ سَأَلْتُهُ عَنِ الرَّجُلِ يَكُونُ عَلَيْهِ صَوْمُ شَهْرَيْنِ مُتَتَابِعَيْنِ أَيُفَرِّقُ بَيْنَ الْأَيَّامِ فَقَالَ إِذَا صَامَ أَكْثَرَ مِنْ شَهْرٍ فَوَصَلَهُ ثُمَّ عَرَضَ لَهُ أَمْرٌ فَأَفْطَرَ فَلَا بَأْسَ فَإِنْ كَانَ أَقَلَّ مِنْ شَهْرٍ أَوْ شَهْراً فَعَلَيْهِ أَنْ يُعِيدَ الصِّيَامَ[4] .

ترجمه:

(سماعة بن مهران نقل کرده است که سؤال کردم از آن حضرت راجع به شخصی که بر عهده وی روزه گرفتن دو ماه پیاپی است آیا بین روزها فاصله بیندازد؟ پس فرمود: هرگاه روزه بگیرد بیش از یک ماه و متصّل به جا آورد سپس عارض شود بر او چیزی و افطار نماید پس اشکالی ندارد و اگر کمتر از یک ماه یا فقط یک ماه انجام داده پس بر عهده اوست که روزه را اعاده کند).

و امّا در مورد تتابع و پیاپی به جا آوردن هجده روز، روزه به عنوان بدل از دو ماه، مرحوم مصنف قائل به وجوب شده اند.

در اینجا ابتدا نصوصی که مربوط به انجام هجده روز، روزه است متذکّر می شویم:

صحیحه مُعاویة بن عَمّار:

وَ بِإِسْنَادِهِ عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ سَعِيدٍ عَنْ فَضَالَةَ وَ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ وَ حَمَّادٍ كُلِّهِمْ عَنْ مُعَاوِيَةَ بْنِ عَمَّارٍ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ(ع) مَنْ أَصَابَ شَيْئاً فِدَاؤُهُ بَدَنَةٌ مِنَ الْإِبِلِ فَإِنْ لَمْ يَجِدْ مَا يَشْتَرِي بَدَنَةً فَأَرَادَ أَنْ يَتَصَدَّقَ فَعَلَيْهِ أَنْ يُطْعِمَ سِتِّينَ مِسْكِيناً كُلَّ مِسْكِينٍ مُدّاً فَإِنْ لَمْ يَقْدِرْ عَلَي ذَلِكَ صَامَ مَكَانَ ذَلِكَ ثَمَانِيَةَ عَشَرَ يَوْماً مَكَانَ كُلِّ عَشَرَةِ مَسَاكِينَ ثَلَاثَةَ أَيَّامٍ…[5]

ترجمه:

(معاویة بن عمّار از امام صادق(ع) نقل کرده است که فرمود: کسی که صید کرده است چیزی را پس فدیه او بدنه ای از شتر است پس اگر نیافت آنچه که بدنه را خریداری نماید پس قصد کرد تصدّق نماید، می بایستی به شصت مسکین اطعام نماید به هر مسکین دو مدّ پس اگر برای وی مقدور نبود هجده روز، روزه بگیرد به جای هر ده نفر مسکین سه روز).

صحیحه علی بن جعفر:[6]

عَلِيُّ بْنُ جَعْفَرٍ فِي كِتَابِهِ عَنْ أَخِيهِ مُوسَي بْنِ جَعْفَرٍ ع قَالَ سَأَلْتُهُ عَنْ رَجُلٍ مُحْرِمٍ أَصَابَ نَعَامَةً مَا عَلَيْهِ قَالَ عَلَيْهِ بَدَنَةٌ فَإِنْ لَمْ يَجِدْ فَلْيَتَصَدَّقْ عَلَي سِتِّينَ مِسْكِيناً فَإِنْ لَمْ يَجِدْ فَلْيَصُمْ ثَمَانِيَةَ عَشَرَ يَوْماً.

ترجمه:

(علی بن جعفر در کتابش از برادرش موسی بن جعفر(ع) نقل کرده است که از آن حضرت سؤال کردم راجع به شخص مُحرم که شترمرغی را صید کرده است بر عهده او چیست؟ فرمود: یک قربانی انجام دهد پس اگر قربانی نیابد پس تصدّق کند بر شصت مسکین و اگر نیافت پس هجده روز، روزه بگیرد).

صحیحه ضُرَیْسِ الْکُناسی:

مُحَمَّدُ بْنُ يَعْقُوبَ عَنْ عِدَّةٍ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ سَهْلِ بْنِ زِيَادٍ وَ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ جَمِيعاً عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ عَلِيِّ بْنِ رِئَابٍ عَنْ ضُرَيْسٍ الْكُنَاسِيِّ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ ع قَالَ سَأَلْتُهُ عَنْ رَجُلٍ أَفَاضَ مِنْ عَرَفَاتٍ قَبْلَ أَنْ تَغِيبَ الشَّمْسُ قَالَ عَلَيْهِ بَدَنَةٌ يَنْحَرُهَا يَوْمَ النَّحْرِ فَإِنْ لَمْ يَقْدِرْ صَامَ ثَمَانِيَةَ عَشَرَ يَوْماً بِمَكَّةَ أَوْ فِي الطَّرِيقِ أَوْ فِي أَهْلِهِ[7] .

ترجمه:

(ضُرَیْس کُناسی نقل کرده است از امام باقر(ع) که از آن حضرت سؤال کردم راجع به شخصی که از عرفات کوچ نموده قبل از غروب، فرمود: بر عهده او هست که یک شتر در روز عید قربان نحر نماید، پس اگر مقدور نبود هجده روز، روزه بگیرد در مکّه یا در راه یا در بین خانواده‌اش).

روایت وُهَیْبِ بْنِ حَفْص از ابوبصیر:

مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ بِإِسْنَادِهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِيِّ بْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَيْنِ (عَنْ وُهَيْبِ بْنِ حَفْصٍ) عَنْ أَبِي بَصِيرٍ قَالَ سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ ع عَنْ رَجُلٍ ظَاهَرَ مِنِ امْرَأَتِهِ فَلَمْ يَجِدْ مَا يُعْتِقُ وَ لَا مَا يَتَصَدَّقُ وَ لَا يَقْوَي عَلَي الصِّيَامِ قَالَ يَصُومُ ثَمَانِيَةَ عَشَرَ يَوْماً لِكُلِّ عَشَرَةِ مَسَاكِينَ ثَلَاثَةَ أَيَّامٍ[8] .

ترجمه:

(وُهَیب بن حَفص نقل کرده است از ابوبصیر که گوید سؤال کردم از امام صادق(ع) راجع به شخصی که همسرش را ظِهار نموده پس نیافته است بنده ای را که آزاد کند و نه آنچه را که تصدّق نماید و نه قدرت بر روزه گرفتن دارد؟ فرمود: هجده روز، روزه گرفتن برای هر ده مسکین سه روز).

روایت ابوبصیر:

مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ بِإِسْنَادِهِ عَنْ سَعْدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ إِبْرَاهِيمَ بْنِ هَاشِمٍ عَنْ إِسْمَاعِيلَ بْنِ مَرَّارٍ وَ عَبْدِ الْجَبَّارِ بْنِ الْمُبَارَكِ جَمِيعاً عَنْ يُونُسَ بْنِ عَبْدِ الرَّحْمَنِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ أَبِي بَصِيرٍ (عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ سَأَلْتُهُ) عَنْ رَجُلٍ كَانَ عَلَيْهِ صِيَامُ شَهْرَيْنِ مُتَتَابِعَيْنِ فَلَمْ يَقْدِرْ عَلَي الصِّيَامِ (وَ لَمْ يَقْدِرْ عَلَي الْعِتْقِ) وَ لَمْ يَقْدِرْ عَلَي الصَّدَقَةِ قَالَ فَلْيَصُمْ ثَمَانِيَةَ عَشَرَ يَوْماً عَنْ كُلِّ عَشَرَةِ مَسَاكِينَ ثَلَاثَةَ أَيَّامٍ[9] .

ترجمه:

(ابوبصیر از امام صادق(ع) نقل کرده است که سؤال کردم از آن حضرت راجع به شخصی که بر عهده او هست که دو ماه پیاپی روزه بگیرد پس قدرت بر انجام روزه گرفتن ندارد(و قدرت بر انجام عتق رقبه ندارد) و قدرت بر صدقه ندارد، فرمود: پس هجده روز، روزه بگیرد به جای هر ده مسکین سه روز).