موضوع: صلوة/قرائت /بررسی نصوص

بعض از نصوص تصریح دارد بر اینکه کسی که فاتحة الکتاب نخواند در نمازش، اساساً این نماز نیست و باطل می باشد:

صحیحه محمد بن مسلم:

محمد بنُ الْحَسَن بِاِسناده عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ سعید عَنْ فَضالَةَ عَنِ العَلاء عن محمد بن مسلم عنْ ابی جعفر(ع) قال سَألته عن الذی لایَقْرَأُ بفاتحة الْکِتابِ فی صلاتِه؟ قالَ لاصلاةَ لَه اِلّا اَنْ یَقْرَأَ بِها فی جَهْرٍ اَوْ اِخْفاتٍ[1] .

(محمد بن مسلم از امام باقر(ع) نقل کرده است که سؤال کردم از آن حضرت در مورد کسی که فاتحة الکتاب را در نمازش نخوانده است؟ فرمود: نمازی برای او نیست مگر اینکه بخواند قرائت فاتحة الکتاب را در صورت جهر یا اخفات.)

شرح:

در این صحیحه هرچند نسبت به موضع و محل قرائت سوره حمد تصریحی نشده است لکن به دلیل خارجی اعم از اجماع و ضرورت و سیره متشرّعه و صحیحه حمّاد جای آن مشخص است.

صحیحه حمّاد بن عیسی از امام صادق(ع) در بیان کیفیت و ترتیب صلاة (قبلاً آن را ذکر نموده ایم) در عبارت: فقال الله اکبر ثمّ قرأ الحمد بترتیل ... البته به ضمیمه ذیل روایت: یا حَمّاد هکذا صَلِّ ... با توجه به اینکه امر ظاهر در وجوب می باشد پس قرائت حمد در نماز واجب است پس از تکبیرة الاحرام و دلیلی هم که آن را از ظاهر وجوب به استحباب برگرداند موجود نمی باشد.

موثّقه سماعة:

محمد بن الحسن باسناده عن الحسین بن سعید عن عثمان بن عیسی عَنْ سماعه قال سألته عَنِ الرَّجُل یقومُ فی الصلوة فَیَنْسی فاتِحَةَ الکِتاب قال فَلْیَقُلْ اَسْتَعیذُ بِالله مِنَ الشّیطانِ الرَّجیم، اِنَّ اللهَ هُوَ السَّمیعُ الْعَلیم ثُمَّ لْیَقْرَأُها مادامَ لَمْ یَرْکَعْ فَاِنَّهُ لاصلاةَ لَهُ حتّی یَقْرَاَ بِها فی جَهْرٍ اَوْ اِخفاتٍ فَاِنَّهُ اِذا رَکَعَ اَجْزاَهُ اِنْ شاءَالله[2] .

(سماعه گوید از او سؤال کردم راجع به مردی که به نماز ایستاده پس فراموش می کند فاتحة الکتاب را؟ فرمود پس بگوید «پناه می برم به خدا از شیطان رانده شده، به تحقیق که خداوند شنوا و دانا است» سپس بایستی بخواند آن را تا زمانی که رکوع نکرده است پس به درستی که نمازی برای او نیست تا وقتی که فاتحة الکتاب را بخواند در صورت جَهر یا اخفات پس یه تحقیق زمانی که رکوع کرده باشد کفایت می کند او را اگر خدا بخواهد.)

خبر ابی بصیر:

محمدُ بن یعقوب عن محمد بن یحیی عن احمد بن محمد عن الحسینِ بنِ سعید عَنِ القاسم بنِ محمد عنْ عَلیِّ بنِ اَبی حَمزة عَنْ اَبی بصیر قالَ سَأَلْتُ اَباعبدالله(ع) عَنْ رَجُلٍ نسیَ اُمَّ القُرآنِ؟ قالَ اِنْ کانَ لَمْ یَرْکَعْ فَلْیُعِدْ اُمَّ القُرآن[3] .

(ابوبصیر گوید: سؤال کردم از امام صادق(ع) راجع به مردی که فراموش کرده است أمُ القرآن «سوره حمد» را؟ فرمود اگر رکوع نرفته پس بخواند أمُّ القرآن را.)

متن:

و سورة کامِلَةٌ غیرُها بَعْدَها.

و واجب است یک سوره کامله غیر از حمد بعد از قرائت سوره حمد.

شرح:

مشهور فقها فتوای به وجوب داده اند و از مواردی است که شهرت عظیمه است بعضی هم دعوی اجماع نموده اند.

البته بعضی هم قائل به عدم وجوب شده اند از جمله آنها دیلمی در بین قدماء و صاحب مدارک (سید محمد بن علی الموسوی العاملی) از بین متأخرین و پس از ایشان بعضی تبعیت کرده اند و البته بین متأخرین قول به وجوب اکثر و اشهر است.

مرحوم علّامه در «مختلف الشیعه»:

اَلمشهور انّه یَجِبُ عَلَی الْمختار قرائةُ سورَةٍ بَعْدَ الحمد فی الثنائیّة و الأولَیَیْن مِنَ الرُّباعیّةِ و الثّلاثیّة و هو اختیارُ الشیخ فی الجمل و الخلاف و الاستبصار و هو اختیارُ السّید الْمُرتضی و ابن ابی عقیل و ابی الصّلاح و ابن البُرّاج و ابن ادریس، و للشیخ قولٌ آخر اَنَّ الواجبَ الحمد و امّا السّورة فانّها مستحبّةٌ غیْرُ واجِبَةٌ اختارَهُ فی النّهایَةِ و هو اختارُ بنِ جُنَید و سَلّار[4] .

(علّامه در کتاب مختلف الشیعه گوید: مشهور این است که برای شخص مختار «در حالت غیراضطرار» واجب است قرائت یک سوره بعد از حمد در نماز دو رکعتی و دو رکعت اول نمازهای چهار رکعتی و سه رکعتی و این قول را شیخ اختیار نموده است در جُمَل و خلاف و استبصار و سید مرتضی و ابن ابی عقیل و ابی الصلاح و ابن بُرّاج و ابن ادریس و شیخ قول دیگر هم در نهایة دارند بر اینکه واجب همان سوره حمد است و امّا سوره مستحب و غیر واجب می باشد و ابن جنید و سلار همین قول را اختیار کرده اند.)

صاحب مفتاح الکرامه (سید جواد حسینی العاملی):

و یجب سورةٌ کامِلَةٌ فی رکعتی الثنائیّه و الاولیین من غیرها اجماعاً کما فی الانتصار و الوسیله و الغنیه و شرح القاضی علی جمل العلم و العمل و هو مذهب الاصحاب کما فی الخلاف و الظاهر مِنَ المذهب کما فی المبسوط و هو الاظهر بین الاصحاب کما فی التنقیح و هو المشهور کما فی المختلف و مذهب الاکثر کما فی المنتهی و الاشهر کما فی التذکره وجوب السّوره من شعار الشیعه کما انّ ترکَها و عَدَم وجوبِها من شعار مخالفیهم و الاخبارُ الواردَةِ بخلاف ذلک محمولةٌ علی الضّروره و منها التّقیه[5] .

(واجب است یک سوره کامله بعد از حمد در دو رکعت نماز دو رکعتی و دو رکعت اول از غیر آن «سه رکعتی و چهار رکعتی» به اجماع کمااینکه در انتصار و وسیله و غنیه و شرح قاضی بر جُمَل و این قول مذهب اصحاب است همانطور که در کتاب خلاف آورده است و ظاهر از مذهب است همانطور که در مبسوط ذکر شده است و اظهر بین اصحاب است همانگونه که در تنقیح آمده است و قول مشهور است همانطور که در مختلف مذکور می باشدو مذهب اکثر است همانطور که در منتهی است و اشهر است بنابر آنچه در تذکره ذکر شده است وجوب سوره از شعار شیعه می باشد کما اینکه ترک آن و عدم وجوب آن از شعار مخالف شیعه ها می باشد و اخبار وارد به خلاف «برخلاف وجوب سوره» حمل بر ضرورت می شود که از جمله ضرورت ها تقیّه می باشد).