موضوع: صلوة/قرائت /بررسی نصوص

صحیحه زراره:

وَ بِإِسْنَادِهِ عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ سَعِيدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِي عُمَيْرٍ عَنْ عُمَرَ بْنِ أُذَيْنَةَ عَنْ زُرَارَةَ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ(ع) قَالَ إِذَا أَدْرَكَ الرَّجُلُ بَعْضَ الصَّلَاةِ وَ فَاتَهُ بَعْضٌ خَلْفَ إِمَامٍ يَحْتَسِبُ بِالصَّلَاةِ خَلْفَهُ جَعَلَ أَوَّلَ مَا أَدْرَكَ أَوَّلَ صَلَاتِهِ إِنْ أَدْرَكَ مِنَ الظُّهْرِ أَوْ مِنَ الْعَصْرِ أَوْ مِنَ الْعِشَاءِ رَكْعَتَيْنِ وَ فَاتَتْهُ رَكْعَتَانِ قَرَأَ فِي كُلِّ رَكْعَةٍ مِمَّا أَدْرَكَ خَلْفَ الْإِمَامِ فِي نَفْسِهِ بِأُمِّ الْكِتَابِ وَ سُورَةٍ فَإِنْ لَمْ يُدْرِكِ السُّورَةَ تَامَّةً أَجْزَأَتْهُ أُمُّ الْكِتَابِ[1] .

(زراره گوید از امام باقر(ع) : فرمود اگر مردی درک نمود بعض نماز را و فوت شد از او بعض نماز پشت سر امام حساب کند نماز پشت سر او را، قرار دهد اول بخشی را که درک کرده اوّل نمازش، اگر درک کرده از ظهر و عصر و عشاء دو رکعت و دو رکعت از او فوت شده است بخواند در هر رکعت از آنچه درک کرده پشت سر امام خودش ام الکتاب و سوره را پس اگر سوره را تماماً در ک نمی کند ام الکتاب او را کفایت می کند.)

شرح:

در این صحیحه امر به قرائت ام الکتاب و سوره ظاهر در وجوب است البته معلوم است که اسلوب صحیحه جهت دفع یک توهم است و آن اینکه ضمان امام از مأموم و اینکه حمد و سوره او کفایت از مأموم می کند مطلق نیست که دو رکعت اخیرتین را هم شامل گردد بلکه اختصاص به دو رکعت اول دارد نه دو رکعت اخیرتین. امّا به هرحال منافاتی ندارد با مطلب نخست که امر به سوره، ظاهر در وجوب است.

صحیحه معاویة بن عمّار:

مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ بِإِسْنَادِهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِيِّ بْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ يَعْقُوبَ بْنِ يَزِيدَ عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ عَنْ مُعَاوِيَةَ بْنِ عَمَّارٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ(ع) قَالَ مَنْ غَلَطَ فِي سُورَةٍ فَلْيَقْرَأْ قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ ثُمَّ لْيَرْكَعْ[2] .

معاویة بن عمّار از امام صادق(ع) نقل کرده است که فرمود: کسی که غلط بخواند سوره را پس بخواند قول هو الله احد پس رکوع نماید.

أقول:

امر به قرائت قل هو الله احد یعنی اعاده سوره به لحاظ غلط خواندن آن دلیل بر وجوب سوره در نماز است.

روایت یحیی بن ابی عمران:

وَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ يَحْيَي عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ عَلِيِّ بْنِ مَهْزِيَارَ عَنْ يَحْيَي بْنِ أَبِي عِمْرَانَ قَالَ كَتَبْتُ إِلَي أَبِي جَعْفَرٍ(ع) جُعِلْتُ فِدَاكَ مَا تَقُولُ فِي رَجُلٍ ابْتَدَأَ بِبِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ فِي صَلَاتِهِ وَحْدَهُ فِي أُمِّ الْكِتَابِ فَلَمَّا صَارَ إِلَي غَيْرِ أُمِّ الْكِتَابِ مِنَ السُّورَةِ تَرَكَهَا فَقَالَ الْعَبَّاسِيُّ لَيْسَ بِذَلِكَ بَأْسٌ فَكَتَبَ بِخَطِّهِ يُعِيدُهَا مَرَّتَيْنِ عَلَي رَغْمِ أَنْفِهِ[3] .

(یحیی بن ابی عِمران گوید: نوشتم به امام باقر(ع) فدایت گردم چه می گویی درباره مردی که ابتدا کرده به بسم الله الرحمن الرحیم در نمازش به تنهایی (نماز فرادی) در ام الکتاب پس زمانی که رسید به غیر ام الکتاب ترک نمود آن را «بسم الله الرحمن الرحیم»، پس عبّاسی گفت اشکالی ندارد پس حصرت به خط خودشان نوشتند اعاده می کند آن را برخلاف میل او «عباسی».)

دونکته:

1- به جای عباسی در بعض نسخه ها عیّاشی است. 2- یعیدها مرّتین یعنی امام(ع) دو مرتبه لفظ یعید را در دستخط خود تکرار نموده اند.

شرح:

از حیث سند مرحوم محقق خوئی در مستند العروة اینگونه بیان داشته اند:

و رواها فی الکافی و التهذیب و الجواهر عن یحیی بن عمران لا (ابی عمران) و علی التقدیرین الرجل مجهول و الروایة ضعیفة السند[4] .

در کتاب کافی و تهذیب و جواهر این روایت را از یحیی بن عمران نقل نموده اند نه یحیی بن ابی عمران و بنابر هردو فرض، راوی مجهول است و روایت ضعیفة السند.

پاورقی در همان صفحه:

الموجود فی الکافی بِطَبْعَتَیْه (یحیی بن ابی عمران) و ما فی التهذیب مِن حَذفِ کلمة «ابی» سَقَطَ من قلم الشیخ او النُسّاخ کما نبَّه (دام ظلّه) علیه فی ج20 من المعجم ص33

(امّا پاورقی در همان صفحه از مستند العروة چنین آمده است: آنچه در دو چاپ کتاب کافی موجود است یحیی بن ابی عمران می باشد و در تهذیب کلمه ابی از قلم شیخ یا نسخه برداران ساقط گردیده است همانگونه که مرحوم محقق خوئی نسبت به آن تنبّه داده اند در جلد20 از معجم صفحه 33)

بدین ترتیب نظر آن بزرگوار در کتاب رجال با آنچه در مستند ذکر کرده اند کاملاً متفاوت است. خصوصاً که در کتاب مزبور به صراحت یحیی بن ابی عمران را به لحاظ اینکه در اسناد تفسیر علی بن ابراهیم قرار دارد ثقه دانسته اند.

از حیث دلالة، روایت ظاهر در وجوب سوره است زیرا امر به اعاده نماز نشان بطلان نماز است و وجهی بر بطلان نیست بجز اخلال به سوره ای که مورد امر بوده است بخاطر فقد جزئی از آن یعنی بسم الله الرحمن الرحیم.

پس اگر سوره واجب نبود امر به اعاده صلوة در فرض مذکور نمی فرمود.

اشکال بر این برداشت از حیث دلالت:

مرجع ضمیر در قول امام(ع) یعیدها «اعاده کند آن را» سوره باشد از جهت ترک جزء آن یعنی بسمله، پس مراد بیان این است که بسمله جزء و سوره مأمورٌ بها است اعم از اینکه امر به سوره وجوبی باشد یا استحبابی.

پاسخ اشکال:

عود ضمیر به سوره بعید است زیرا مورد سؤال راوی راوی در مکتوبش به امام(ع) یک قضیه خارجیه است که ابتدا از عباسی سؤال نموده و سپس به امام(ع) نوشته است و آن حضرت برخلاف آن فرموده اند. حاصل آنکه جریانی برای شخص واقع شده و خصوص آن جریان مورد سؤال قرار گرفته و تکلیف وی اعاده تعیین شده است لذا بی تردید مراد اعاده نماز است و معنا ندارد که منظور اعاده سوره باشد، زیرا بعد از فراغ نماز امکان اعاده و تدارک سوره منتفی است بنابراین ضمین یعیدها به نماز بر می گردد.

صحیحه محمد بن اسماعیل:

مُحَمَّدُ بْنُ يَعْقُوبَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ يَحْيَي عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْمَاعِيلَ قَالَ سَأَلْتُهُ قُلْتُ أَكُونُ فِي طَرِيقِ مَكَّةَ فَنَنْزِلُ لِلصَّلَاةِ فِي مَوَاضِعَ فِيهَا الْأَعْرَابُ أَ نُصَلِّي الْمَكْتُوبَةَ عَلَي الْأَرْضِ فَنَقْرَأُ أُمَّ الْكِتَابِ وَحْدَهَا أَمْ يُصَلَّي عَلَي الرَّاحِلَةِ فَيُقْرَأُ فَاتِحَةُ الْكِتَابِ وَ السُّورَةُ؟ قَالَ إِذَا خِفْتَ فَصَلِّ عَلَي الرَّاحِلَةِ الْمَكْتُوبَةَ وَ غَيْرَهَا وَ إِذَا قَرَأْتَ الْحَمْدَ وَ سُورَةً أَحَبُّ إِلَيَّ وَ لَا أَرَي بِالَّذِي فَعَلْتَ بَأْساً.

(صاحب وسائل) أَقُول: لَوْ لَا وُجُوبُ السُّورَةِ لَمَا جَازَ لِأَجْلِهِ تَرْكُ الْوَاجِبِ مِنَ الْقِيَامِ وَ غَيْرِهِ وَ وَجْهُ التَّخْيِيرِ كَوْنُ كُلِّ صُورَةٍ مُشْتَمِلَةً عَلَي تَرْكِ وَاجِبٍ ذَكَرَهُ بَعْضُ الْمُحَقِّقِينَ[5] .

(محمد بن اسماعیل گوید سؤال کردم از او گفتم در راه مکه پس فرود می آییم برای نماز در جاهایی که اعراب «بادیه نشینان» آنجا هستند آیا نماز را بر روی زمین بجا آوریم، پس بخوانیم ام الکتاب را به تنهایی یا نماز خوانده شود بر روی مرکب پس خوانده شود فاتحة الکتاب و سوره؟ امام فرمود: اگر می ترسی پس نماز مکتوبه و غیر آن را بر مرکب بجا آور و زمانی که حمد و سوره را بخوانی محبوب تر است نزد من و اشکالی در آنچه بجا آورده ای نمی بینم.

صاحب وسائل الشیعه «شیخ حر عاملی» گوید: اگر سوره واجب نبود جایز نبود بخاطر آن ترک واجب اعم از قیام و غیره و وجه تخییر هم آن است که هریک از صُور مشتمل است بر ترک یک واجب این مطلب را بعض از محققین ذکر کرده اند.)

أقول:

در دلالت صحیحه بر وجهی که صاحب وسائل از بعض محققین ذکر نموده اند تأمّل است زیرا ظاهر جواب در تعیّن انجام نماز بر راحله از جهت خوف در نزول است کما هو ظاهرُ السؤال نه از جهت ترجیح سوره بر قیام.

صحیحه محمد بن مسلم:

و باسناده عن الحسین عن صَفوان عن العلاءِ عن محمد عن اَحدِهما(ع) قال سألته عن الرّجل یَقْرَأُ السّورتَیْن فی الرَّکْعَةِ فقال: لالِکُلِّ رَکْعَةٍ سُورَةٌ[6] .

(محمد بن مسلم از یکی از دو امام باقر(ع) یا امام صادق(ع) گوید سؤال کردم راجع به مردی که دو سوره را در یک رکعت می خواند پس فرمود: نه در هر رکعت یک سوره.)

شرح:

همانگونه که ملاحظه می شود راوی اول که از یکی از دو امام(ع) روایت را نقل نموده است محمد بن مسلم می باشد.

صاحب جواهرره (شیخ محمدحسن نجفی) در آغاز نقل روایت اینگونه بیان داشته اند:

صاحب جواهر:

و اَحَدُهُما(ع) فی صحیح الْعَلاء[7] .

بعض از اعاظم این عبارت را اشتباهی از ایشان یا از نسخه برداران دانسته اند زیرا که علاء هیچگاه نقل روایت بدون واسطه نکرده است مگر از امام صادق(ع) و اگر از امام باقر(ع) نقل نموده باشد با واسطه محمد بن مسلم بوده است و این روایت عن احدهما(ع) ذکر شده است پس حتماً کلمه محمد بن مسلم از قلم ساقط گردیده است.

أقول:

در خصوص دلالت این روایت بر تشریع وجوبی یا استحبابی اشکال وارد است زیرا اساساً روایت قاصر از دلالت بر این معنی است بلکه دلالت دارد بر منع از قِران بین دو سوره یعنی در هر رکعت تشریع نشده است مگر یک سوره اعم از اینکه وجوبی باشد یا استحبابی.