موضوع: الصلاة/قرائت /بررسی نصوص

صحیحه اسماعیل بن فضل:

مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ بِإِسْنَادِهِ عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ سَعِيدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِي عُمَيْرٍ عَنْ أَبَانِ بْنِ عُثْمَانَ عَنْ إِسْمَاعِيلَ بْنِ الْفَضْلِ قَالَ صَلَّي بِنَا أَبُوعَبْدِ اللَّهِ(ع) أَوْ أَبُوجَعْفَرٍ(ع) فَقَرَأَ بِفَاتِحَةِ الْكِتَابِ وَ آخِرِ سُورَةِ الْمَائِدَةِ فَلَمَّا سَلَّمَ الْتَفَتَ إِلَيْنَا فَقَالَ أَمَا إِنِّي أَرَدْتُ أَنْ أُعَلِّمَكُمْ[1] .

(اسماعیل بن فضل گوید: نمازگذارد با ما امام صادق(ع) یا امام باقر(ع) پس خواند فاتحة الکتاب و آخر سوره مائده را پس زمانی که سلام نماز داد به سوی ما التفات نمود پس فرمود آگاه باشید که می خواستم شما را تعلیم دهم.)

(مرحوم محقق همدانی «صاحب مصباح الفقیه» این روایت را حمل بر اراده تعلیم کیفیت تقیّه نموده است. با توجه به توضیحی که امام پس از سلام نماز و التفات به سوی مأمومین فرمود: أَمَا إِنِّي أَرَدْتُ أَنْ أُعَلِّمَكُمْ «آگاه باشید که خواستم تعلیم دهم شما را.)

روایت سلیمان بن ابی عبدالله:

مُحَمَّدُ بْنُ عَلِيِّ بْنِ الْحُسَيْنِ فِي الْعِلَلِ عَنْ أَبِيهِ عَنْ سَعْدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْوَلِيدِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْفَضْلِ عَنْ سُلَيْمَانَ بْنِ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ قَالَ صَلَّيْتُ خَلْفَ أَبِي جَعْفَرٍ(ع) فَقَرَأَ بِفَاتِحَةِ الْكِتَابِ وَ آيٍ مِنَ الْبَقَرَةِ فَجَاءَ أَبِي فَسُئِلَ فَقَالَ يَا بُنَيَّ إِنَّمَا صَنَعَ ذَا لِيُفَقِّهَكُمْ وَ يُعَلِّمَكُمْ[2] .

(سلیمان بن ابی عبدالله گوید نماز گذاردم پشت سر امام باقر(ع) پس خواند فاتحة الکتاب و آیاتی از بقره را پس پدرم آمد پس مورد سؤال قرار گرفت پس گفت ای فرزندم این چنین عمل فرمود که تا فقه بیاموزد شما را و تعلیم نماید به شما.)

(این روایت ضعیف است به لحاظ همین راوی اوّل یعنی سلیمان که توثیق نشده است. امّا محمد بن ولید هرچند که فطحی مذهب است لکن توثیق شده است. امّا از نظر دلالت شبیه صحیحه اسماعیل بن فضل است و طبعاً دیدگاه محقق همدانی در حمل بر اراده تعلیم کیفیت تقیّه در اینجا هم جاری است.)

مرسله ابان بن عثمان:

وَ عَنْهُ عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ سَعِيدٍ عَنْ فَضَالَةَ بْنِ أَيُّوبَ عَنْ أَبَانِ بْنِ عُثْمَانَ عَمَّنْ أَخْبَرَهُ عَنْ أَحَدِهِمَا قَالَ سَأَلْتُهُ هَلْ تُقْسَمُ السُّورَةُ فِي رَكْعَتَيْنِ قَالَ نَعَمْ اِقْسِمْهَا كَيْفَ شِئْتَ[3] .

(ابان بن عثمان از کسی که به او خبر داده است از یکی از دو امام همام(ع) گوید سؤال کردم از ایشان آیا تقسیم می شود سوره در دو رکعت؟ فرمود بلی قسمت کن آن را به هر نحو که خواهی.)

روایت ابان بن عثمان از جهت مرسله بودن ضعیف است. ابان بن عثمان هرچند از ناووسیّه[2] و فاسد المذهب بوده امّا توثیق شده است. و به هرحال روایت از لحاظ دلالت ظاهر در جواز تبعیض سوره می باشد.

خبر ابی بصیر:

وَ بِإِسْنَادِهِ عَنْ سَعْدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسَي عَنْ يَاسِينَ الضَّرِيرِ الْبَصْرِيِّ عَنْ حَرِيزِ بْنِ عَبْدِاللَّهِ عَنْ أَبِي بَصِيرٍ عَنْ أَبِي عَبْدِاللَّهِ(ع) أَنَّهُ سُئِلَ عَنِ السُّورَةِ أَيُصَلِّي بِهَا الرَّجُلُ فِي رَكْعَتَيْنِ مِنَ الْفَرِيضَةِ؟ قَالَ نَعَمْ إِذَا كَانَتْ سِتَّ آيَاتٍ قَرَأَ بِالنِّصْفِ مِنْهَا فِي الرَّكْعَةِ الْأُولَي وَ النِّصْفِ الْآخَرِ فِي الرَّكْعَةِ الثَّانِيَةِ[4] .

(ابی بصیر از امام صادق(ع) نقل می کند که سؤال شد از آن حضرت راجع به سوره آیا نماز گذارد به آن سوره مردی در دو رکعت از فریضه؟ فرمود: بلی زمانی که 6 آیه باشد بخواند نصف آن را در رکعت اول و نصف دیگر را در رکعت دوم.)

روایت ابی بصیر هم هرچند از لحاظ سند ضعیف است به لحاظ یاسین الضّریر البصری که توثیق نشده است. هرچند حریز بن عبدالله(سجستانی) ثقه است و در مورد وی ذمّ وارد شده که حمل بر تقیّه گردیده است، امّا روایت دالّ بر جواز تبعیض سوره می باشد.

حال ببینیم از لحاظ کلی جمع بین روایاتی که دلالت بر جواز تبعیض سوره دارد با روایاتی که ظهور در وجوب سوره کامله داشت، چگونه است.

سه نوع حمل در اینجا می باشد:

نوع اول:

روایات دالّ بر جواز تبعیض باتوجه به اعراض مشهور از آن، ساقط از حجیت گردد بنابراین برای معارضه با روایات دالّ بر وجوب سوره صلاحیت ندارند.

اشکالی که بر این نظر وارد شده چنین است:

الف) منع کبری برحسب مباحث اصولی و مبنای بعض از اصولیین، اعراض اصحاب موجب اسقاط نصوص صحیحه از حجیت نمی باشد. همانگونه که در طرف مقابل طبق نظر برخی از اصولیین عمل اصحاب منجبر ضعف روایات نخواهد بود.

ب) سلّمنا بر اینکه کبری قبول باشد صغری منع می شود یعنی اینکه اصحاب از روایات دالّ بر جواز تبعیض سوره اعراض کرده باشند قابل قبول نیست زیرا راویان اکثر این نصوص همچون زراره و امثال وی از اعاظم اصحاب بوده اند و ارباب حدیث آنها را در مجامع خود ضبط نموده اند بلکه بسیاری از فقهای بزرگ از قدماء و متأخرین طبق مضمون آنها فتوی داده اند مانند شیخ در نهایه و علامه در منتهی و بسیاری دیگر هرچند البته قول به وجوب سوره کامله، اکثر و اشهر است لکن قائل به عدم وجوب هم زیاد هستند.

نوع دوم:

باتوجه به اینکه روایات دالّ بر جواز تبعیض موافق مذهب عامّه است پس حمل بر تقیّه می شوند.

اشکال بر این نظر همان است که قبل از این هم بیان داشته ایم، این نوع حمل و ترجیح با روایات مخالف عامّه اختصاص به جایی دارد که تعارض واقع شود و آن هم در صورتی است که جمع دلالی و توفیق عرفی بین دو دسته از روایات ممکن نباشد.

نوع سوم:

اقتضای جمع عرفی فیمابین روایاتی که ظاهر در وجوب هستند و روایاتی که تصریح به جواز تبعیض دارند این است که از ظهور آن دسته روایات رفع ید نموده و آنها را با توجه به تصریح دسته دیگر به جواز تبعیض، حمل بر استحباب نماییم و این نوع حمل در بسیاری از ابواب فقه واقع شده است.

اقول:

این نوع حمل هرچند می تواند مورد قبول باشد امّا با عین حال و باتوجه به شهرة عظیمه بر وجوب سوره کامله و عدم مناقشه قابل اعتناء در روایات دالّ بر وجوب، چنان اطمینانی حاصل نمی شود که بتوان فتوای به جواز تبعیض سوره داد لذا با توجه به اینکه الاحتیاط سبیل النجاة گوییم احوط قرائت سوره کامله در نماز می باشد.