موضوع: صلوة/قرائت /اَلْبِسمِلةُ جُزْءٌ مِنْ کُلِّ سورَةٍ

متن:

اَلْبِسمِلةُ جُزْءٌ مِنْ کُلِّ سورَةٍ فَیَجِبُ قَراءَتُها عَدا سُورَةِ الْبرائَةِ.

(بسم الله الرحمن الرحیم جزء هر سوره است پس واجب است قرائت آن غیر از سوره برائت.)

شرح:

این مسئله از مسائل اختلافی فی مابین خاصّه و عامّه می باشد تسالم بین خاصّه «امامیّه» بر این است که بسمله جزء تمامی سوره های قرآن بجز سوره برائت می باشد. امّا مشهور بین عامّه «غیرامامیّه» این است که بسمله جزء سوره فاتحة الکتاب است و جزء هیچیک از سوره های دیگر نمی باشد و لذا قرآن هایی که نوشته اند و به چاپ رسیده است ، علامت آیه را بعد از بسمله سوره حمد گذارده اند. امّا در بقیه سوره ها بعد از بسمله علامت آیه وجود ندارد. البته به اتفاق جمیع اعم از خاصّه و عامّه، بسمله در سوره برائت جزء نمی باشد.

مرحوم شیخ در کتاب خلاف:

بسم الله الرحمن الرحیم آیةٌ من کُل سورة من جمیع القرآن و هی آیةٌ مِنْ اَوَّلِ سُورَةِ الحمد.

وَ قالَ الشّافعی: انّها آیةٌ مِنْ اَوَّل الحمد بلاخلافٍ بَیْنَهم و فی کونها آیَةً مِنْ کُلِّ سُورَةٍ قَوْلان، اَحَدُهُما اَنَّها آیةٌ مِنْ اَوَّلِ کُل سُورَةٍ وَ الاخَرُ اَنَّها بعضُ آیَةٍ مِنْ کُلِّ سُورَةٍ وَ اِنَّما تَتِمّ معَ بعْدِها فَتصیرُ آیَةً –الی اَن قال- و قالَ ابوحنیفه و مالک و الْاَوْزاعی و داوود: لیست آیة من فاتِحَةِ الکتاب وَ لامِنْ سایر السور و قال مالک و الاوزاعی و داوود: یَکْرَهُ اَنْ یَقْرَأَها فی الصّلوة بَل یُکَبِّرُ وَ یَبْتَدِءُ بالحمد اِلّا فی شهرِ رَمضان والمُستحبُّ اَن یَأتیَ بها بین کُلِّ سُورتَیْن تَبَرُّکاً لِلْفَضْل وَ لایَأتی بها فی اَوَّلِ الْفاتِحَةِ –الی اَنْ قالَ- دَلیلُنا اِجْماعُ الْفُرْقَةِ وَ قَدْ بَیَّنّا اَنَّ اِجْماعَها حُجَّةٌ[1] .

(بسم الله الرحمن الرحیم آیه ای از هر سوره از تمام قرآن است و آیه ای از سوره حمد می باشد و شافعی گفته ایت بسمله آیه ای از اول حمد است بدون اختلاف و امّا اینکه آیه ای باشد از هر سوره ای دو قول است، یکی آنکه آیه ای از اول هر سوره است و دیگر آنکه قسمتی از آیه در هر سوره می باشد که به ضمیمه مابعدش به صورت یک آیه کامل در می آید «تا آنجا که می گوید» ابوحنیفه و مالک و اوزاعی و داوود گفته اند: بسمله نه آیه ای از فاتحة الکتاب است و نه از سایر سوره ها و مالک و اوزاعی و داوود گفته اند: کراهت دارد که خوانده شود در نماز بلکه تکبیر گوید و شروع به حمد نماید مگر در ماه رمضان و مستحب است که بسمله را بین قرائت دو سوره تبرکاً بیاورد به جهت ایجاد فصل و در اوّل فاتحه خوانده نشود «تا آنجا که می گوید» دلیل ما اجماع فرقه «امامیّه» است و تبیین کرده ایم که اجماع ایشان حجّت می باشد.)

صاحب حدائق:

لاخلاف بین الاصحاب فی اَنَّ البسمله آیةٌ من الفاتحه وَ مِنْ کُلِّ سورَة تجبُ قراءَتُها معها ما عدا سورة براءَة و علیه تَدُلُّ الْاَخْبارُ المُتَکاثِرَة ... و المشهور بین الاصحاب انّها آیةٌ مِنْ کُلِّ سورَةٍ صَرَّحَ به الشیخُ فی الخلاف و المبسوط ... ثم لایخفی انّه وَرَدَ جملةٌ من الاخبار ایضاً عمّا هو ظاهر المنافاة للاخبار المتقدّمه ... و الظاهر عندی اَنَّ هذه الاخبار انما خرجَتْ مَخْرج التقیّه کما صرّحَ فی الاستبصار[2] .

(اختلافی بین اصحاب نیست در اینکه بسمله آیه ای از فاتحه و از هر سوره ای است و واجب است قرائت بسمله با هریک از سوره ها بجز سوره برائت و اخبار زیادی بر آن دلالت دارد ... و مشهور بین اصحاب این است که بسمله آیه ای از هر سوره است و شیخ در خلاف و مبسوط بر آن تصریح نموده اند ... مخفی نماند که تعدادی از اخبار هم وارد شده است که ظاهر آنها با اخبار قبلی منافات دارد ... و نزد من ظاهر این است که این اخبار در محل تقیّه بوده است همان گونه که در استبصار به آن تصریح نموده است.)

محقق همدانی (مصباح الفقیه):

و البسملةُ جزءٌ مِنَ الفاتحة یَجِبُ قرائتها معها بلاخلافٍ فیه بینَنا علی الظاهر بل اجماعاً کما عَنْ جَماعَةٍ نَقلُهُ بل الاَمْرُ کذلک بِالْاِضافة اِلی سائر السور عدا البرائة علی المشهور بَل لم یُنْقَلْ عن اَحَدٍ مِنّا الخلافُ فیه اِلّا مِن ابن جُنید بَل عَنِ التذکِرَة و غیره دعوی اجماعِنا علیه و عن المنتهی نسبَتُهُ الی فقهاء اهل البیت[3] .

(بسمله جزئی از فاتحه است که واجب است قرائت بسمله با فاتحه بدون اختلافی بین ما ظاهراً بلکه اجماعاً کما اینکه از جماعتی نقل اجماع شده است بلکه همین طور نسبت به سایر سوره ها بجز برائت بنابر مشهور بلکه از هیچ یک از ما اختلافی در آن نقل نشده است غیر از ابن جنید بلکه از تذکره و غیر آن ادعای اجماع اصحاب بر آن گردیده است و از منتهی که نسبت داده این قول را به فقهاء اهل بیت.)

نصوصی که دلالت دارد بر اینکه بسمله جزء هریک از سوره های قرآن است:

صحیحه معاویة بن عمّار:

مُحَمَّدُ بْنُ يَعْقُوبَ عَنْ عَلِيِّ بْنِ إِبْرَاهِيمَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسَي عَنْ يُونُسَ عَنْ مُعَاوِيَةَ بْنِ عَمَّارٍ قَالَ قُلْتُ لِأَبِي عَبْدِ اللَّهِ(ع) إِذَا قُمْتُ لِلصَّلَاةِ أَقْرَأُ بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ فِي فَاتِحَةِ الْقُرْآنِ قَالَ نَعَمْ قُلْتُ فَإِذَا قَرَأْتُ فَاتِحَةَ الْقُرْآنِ أَقْرَأُ بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ مَعَ السُّورَةِ قَالَ نَعَمْ[4] .

(معاویة بن عمّار گوید گفتم به امام صادق(ع) زمانی که می ایستم برای نماز می خوانم بسمله را در فاتحة القرآن فرمود آری، گفتم پس وقتی خواندم فاتحة القرآن را می خوانم بسمله را با سوره ای فرمود آری.

أقول: تقریر امام نسبت به فعل راوی دالّ بر جزئیت بسمله در سوره حمد و هر سوره دیگری که پس از آن در نماز خوانده شود و وجوب آن می باشد.

صحیحه محمد بن مسلم:

وَ بِإِسْنَادِهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِيِّ بْنِ مَحْبُوبٍ عَنِ الْعَبَّاسِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِي عُمَيْرٍ عَنْ أَبِي أَيُّوبَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ قَالَ سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ(ع) عَنِ السَّبْعِ الْمَثَانِي وَ الْقُرْآنِ الْعَظِيمِ أَ هِيَ الْفَاتِحَةُ؟ قَالَ نَعَمْ قُلْتُ بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ مِنَ السَّبْعِ؟ قَالَ نَعَمْ هِيَ أَفْضَلُهُنَّ[5] .

(محمد بن مسلم گوید سؤال کردم از امام صادق(ع) راجع به سبع المثانی ... که آیا آن فاتحه است؟ فرمود آری، گفتم بسمله از سبع است است؟ فرمود او برترین آنها می باشد.)

اقول:

در این صحیحه امام(ع) تصریح فرموده اند که بسمله از جمله 7 آیه سوره فاتحه است، فلذا هم جزئیت بسم الله را در سوره حمد می رساند و هم وجوب آن را در نماز.

صحیحه یحیی بن ابی عمران:

قَالَ كَتَبْتُ إِلَي أَبِي جَعْفَرٍ(ع) جُعِلْتُ فِدَاكَ مَا تَقُولُ فِي رَجُلٍ ابْتَدَأَ بِبِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ فِي صَلَاتِهِ وَحْدَهُ فِي أُمِّ الْكِتَابِ فَلَمَّا صَارَ إِلَي غَيْرِ أُمِّ الْكِتَابِ مِنَ السُّورَةِ تَرَكَهَا؟ فَقَالَ الْعَبَّاسِيُّ لَيْسَ بِذَلِكَ بَأْسٌ فَكَتَبَ بِخَطِّهِ: يُعِيدُهَا مَرَّتَيْنِ عَلَي رَغْمِ أَنْفِهِ يَعْنِي الْعَبّاسِيَّ[6] .

(یحیی بن ابی عمران گوید نوشتم به امام باقر(ع) فدایت گردم چه می فرمایی در مورد مردی که ابتداء کرده به بسمله در نمازش که تنها می خوانده است در ام الکتاب پس زمانی که رسید به غیر ام الکتاب از سوره ترک نموده آن را؟ پس عباسی گفته است اشکالی ندارد. پس امام(ع) به خط خودشان نوشتند اعاده کند آن را «دو مرتبه این لفظ را نوشتند» برخلاف تمایل او یعنی عباسی.)

أقول:

قبلاً در بحث نصوصی که ظاهر در وجوب یک سوره کامله در نماز بود این روایت را آوردیم و درباره آن شرح دادیم. در اینجا هم گوییم روایت دالّ بر این است که ترک بسمله در آغاز سوره بعد از حمد موجب تکلیف به اعاده نماز گردیده است و لذا می تواند شاهد بر این باشد که بسمله جزئی از سوره است و قرائت آن همانند قرائت سایر آیات سوره واجب می باشد.