موضوع: صلوة/قرائت /بررسی نصوص

صحیحه معاویة بن عمّار:

وَ بِإِسْنَادِهِ عَنْ عَلِيِّ بْنِ مَهْزِيَارَ عَنِ النَّضْرِ بْنِ سُوَيْدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِي حَمْزَةَ عَنْ مُعَاوِيَةَ بْنِ عَمَّارٍ قَالَ سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ(ع) عَنِ الْقِرَاءَةِ خَلْفَ الْإِمَامِ فِي الرَّكْعَتَيْنِ الْأَخِيرَتَيْنِ، فَقَالَ الْإِمَامُ يَقْرَأُ بِفَاتِحَةِ الْكِتَابِ وَ مَنْ خَلْفَهُ يُسَبِّحُ فَإِذَا كُنْتَ وَحْدَكَ فَاقْرَأْ فِيهِمَا وَ إِنْ شِئْتَ فَسَبِّحْ[1] .

(معاویة بن عمّار گوید سؤال کردم از حضرت امام صادق(ع) راجع به قرائت پشت سر امام در دو رکعت اخیر؟ پس امام فرمود امام فاتحة الکتاب می خواند و کسی که پشت سر او هست تسبیح گوید. پس هنگامی که تنها هستی پس در هر دو رکعت قرائت بخوان و اگر خواستی تسبیح بگو.)

شرح:

این صحیحه دلالتش بر تخییر (بین قرائت و تسبیح) در حالتی که نماز به تنهایی و فرادی خوانده می شود ظاهر است امّا در مورد تکلیف امام جماعت و اینکه فاتحة الکتاب می خواند به نحو متعیّن حمل بر تقیّه می شود زیرا موافق قول عامّه است که نسبت داده شده به آنها که در جمیع رکعات قرائت فاتحه را متعیّن می دانند.

صحیحه منصور بن حازم:

وَ بِإِسْنَادِهِ عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ سَعِيدٍ عَنْ صَفْوَانَ عَنْ مَنْصُورِ بْنِ حَازِمٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ(ع) قَالَ إِذَا كُنْتَ إِمَاماً فَاقْرَأْ فِي الرَّكْعَتَيْنِ الْأَخِيرَتَيْنِ بِفَاتِحَةِ الْكِتَابِ وَ إِنْ كُنْتَ وَحْدَكَ فَيَسَعُكَ فَعَلْتَ أَوْ لَمْ تَفْعَلْ[2] .

(منصور بن حازم از امام صادق(ع) نقل می کند که فرمود وقتی امام باشی در دو رکعت اخیر فاتحة الکتاب بخوان و اگر تنها باشی پس در سعه هستی که انجام دهی یا انجام ندهی.)

شرح:

این صحیحه هم نسبت به تخییر در نماز فرادی ظاهر است امّا اگر امام باشد امر به فاتحة الکتاب دارد به نحو متعیّن در اینجا هم به دلیل موافق با عامّه بودن حمل بر تقیّه می گردد. (زیرا آنان مطلقا و در جمیع رکعات قرائت را متعیّن می دانند.)

صحیحه زراره:

مُحَمَّدُ بْنُ عَلِيِّ بْنِ الْحُسَيْنِ بِإِسْنَادِهِ عَنْ زُرَارَةَ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ(ع) أَنَّهُ قَالَ لَا تَقْرَأَنَّ فِي الرَّكْعَتَيْنِ الْأَخِيرَتَيْنِ مِنَ الْأَرْبَعِ الرَّكَعَاتِ الْمَفْرُوضَاتِ شَيْئاً، إِمَاماً كُنْتَ أَوْ غَيْرَ إِمَامٍ قَالَ قُلْتُ فَمَا أَقُولُ فِيهِمَا فَقَالَ إِذَا كُنْتَ إِمَاماً أَوْ وَحْدَكَ فَقُلْ سُبْحَانَ اللَّهِ وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ وَ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ ثَلَاثَ مَرَّاتٍ تُكَمِّلُهُ تِسْعَ تَسْبِيحَاتٍ ثُمَّ تُكَبِّرُ وَ تَرْكَعُ[3] .

(زراره از امام صادق(ع) نقل می کند که فرمود در دو رکعت اخیرتین «سوم و چهارم» از نمازهای چهار رکعتی واجب چیزی از قرائت نخوان، امام باشی یا غیر امام. زراره گوید گفتم چه بگویم در آن دو رکعت پس فرمود وقتی امام باشی یا تنها پس سه مرتبه بگو سبحان الله و الحمدلله و لااله الاالله تا 9 تسبیح را تکمیل کنی سپس تکبیر بگو و رکوع نما.)

أقول:

به نظر می رسد صحیحه جهت رفع توهم تعیّن قرائت و بی توجهی نسبت به تسبیحات در رکعات سوم و چهارم باشد.

صحیحه سالم بن ابی خدیجه:

وَ بِإِسْنَادِهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِيِّ بْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسَي عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ أَبِي هَاشِمٍ عَنْ سَالِمٍ أَبِي خَدِيجَةَ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ(ع) ... فَإِذَا كَانَ فِي الرَّكْعَتَيْنِ الْأَخِيرَتَيْنِ فَعَلَي الَّذِينَ خَلْفَكَ أَنْ يَقْرَءُوا فَاتِحَةَ الْكِتَابِ وَ عَلَي الْإِمَامِ أَنْ يُسَبِّحَ[4] .

(سالم بن ابی خدیجه از امام صادق(ع) نقل نموده است که فرمود ... پس در رکعت سوم و چهارم بر کسانی که پشت سر تو قرار گرفته اند این است که بخوانند فاتحة الکتاب و بر امام است که تسبیح بگوید.)

شرح:

این صحیحه مجزی بودن قرائت فاتحة الکتاب را برای مأمومین و تسبیح را برای امام می رساند.

حاصل آنکه با توجه به صحیحه های چهارگانه در شرایط عادی تکلیف امام و مأموم تخییر بین حمد تنها و تسبیحات می باشد و هر کدام اختیار شود مجزی خواهد بود همانگونه که از نصوص مذکوره تکلیف منفرد در رکعت سوم و چهارم به وضوح تخییر بین حمد تنها و تسبیحات بیان گردیده است.

اکنون ببینیم آنچه گذشت با خبر محمد بن عبدالله بن جعفر الحمیری که متعیّن بودن قرائت حمد تنها در رکعات سوم و چهارم را می رساند تنافی دارد یا نه؟

خبر محمد بن عبدالله بن جعفر الحمیری:

أَحْمَدُ بْنُ عَلِيِّ بْنِ أَبِيطَالِبٍ الطَّبْرِسِيُّ فِي الْإِحْتِجَاجِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ جَعْفَرٍ الْحِمْيَرِيِّ عَنْ صَاحِبِ الزَّمَانِ أَنَّهُ كَتَبَ إِلَيْهِ يَسْأَلُهُ عَنِ الرَّكْعَتَيْنِ الْأَخِيرَتَيْنِ قَدْ كَثُرَتْ فِيهِمَا الرِّوَايَاتُ فَبَعْضٌ يَرَي أَنَّ قِرَاءَةَ الْحَمْدِ وَحْدَهَا أَفْضَلُ وَ بَعْضٌ يَرَي أَنَّ التَّسْبِيحَ فِيهِمَا أَفْضَلُ، فَالْفَضْلُ لِأَيِّهِمَا لِنَسْتَعْمِلَهُ فَأَجَابَ(ع) قَدْ نَسَخَتْ قِرَاءَةُ أُمِّ الْكِتَابِ فِي هَاتَيْنِ الرَّكْعَتَيْنِ التَّسْبِيحَ.

وَ الَّذِي نَسَخَ التَّسْبِيحَ قَوْلُ الْعَالِمِ(ع) كُلُّ صَلَاةٍ لَا قِرَاءَةَ فِيهَا فَهِيَ خِدَاجٌ إِلَّا لِلْعَلِيلِ أَوْ مَنْ يَكْثُرُ عَلَيْهِ السَّهْوُ فَيَتَخَوَّفُ بُطْلَانَ الصَّلَاةِ عَلَيْهِ.

أَقُولُ هَذَا يُمْكِنُ حَمْلُهُ عَلَي وَقْتِ التَّقِيَّةِ وَ ظَاهِرٌ أَنَّ النَّسْخَ مَجَازِيٌّ لِأَنَّهُ لَا نَسْخَ بَعْدَ النَّبِيِّ(ص) وَ يَحْتَمِلُ إِرَادَةُ تَرْجِيحِ الْقِرَاءَةِ فِي الْأَخِيرَتَيْنِ لِمَنْ نَسِيَهَا فِي الْأَوَّلَتَيْنِ وَ قَرِينَتُهُ ظَاهِرَةٌ أَوِ الْمُبَالَغَةُ فِي جَوَازِ الْقِرَاءَةِ لِئَلَّا يُظَنَّ وُجُوبُ التَّسْبِيحِ عَيْناً[5] .

(مرحوم طبرسی در کتاب احتجاج از محمد بن عبدالله بن جعفر حمیری نقل می کند که او نوشت به محضر حضرت صاحب الزمان(عج) و سؤال کرد راجع به دو رکعت سوم و چهارم نماز در حالی که روایات بسیاری در مورد آنها رسیده است پس بعضی قرائت حمد تنها را افضل دانسته و بعضی تسبیح را افضل دانسته پس فضل برای کدامیک از آنها است که به کار گیریم پس حضرت جواب دادند: قرائت ام الکتاب در این دو رکعت موجب نسخ تسبیح شد.

و آنچه تسبیح را نسخ نمود قول عالم(ع) است که فرموده است: هر نمازی که در آن قرائت نباشد ناقص است مگر برای بیمار یا کسی که زیاد شک می کند و از بطلان نمازش ترس دارد.)

صاحب وسایل گوید: ممکن است حمل کنیم روایت را بر وقت تقیّه و ظاهراً منظور نسخ مجازی باشد زیرا که بعد از وفات پیامبر نسخ نخواهد بود و محتمل است که روایت اراده ترجیح قرائت در رکعات سوم و چهارم برای کسی که حمد را در رکعات اول و دوم نماز فراموش کرده است و قرینه آن ظاهر می باشد و احتمال دیگر آنکه مبالغه در جواز قرائت باشد تا گمان بر وجوب متعیّن تسبیحات مرتفع گردد.

أقول:

هرچند احتمالات در کلام صاحب وسائل قابل توجه است لکن به نظر می رسد نکات مهمتری در رابطه با بی اعتبار بودن روایت مزبور موجود است:

الف) ضعف سند از جهت مرسله بودن زیرا طبرسی آن را در احتجاج مرسله نقل نموده است.

ب) از لحاظ متن قابل تصدیق نیست زیرا که اعتبار قرائت در محل مقرر است (رکعات اول و دوم) یعنی چنانچه امام(ع) فرموده باشند کل صلوةٍ لاقراءَة فیها فهی خداج ... قاعدتاً جایگاه حمد دو رکعت اول است همانطور که در مورد آن وارد شده است (لاصلوةَ اِلّا بفاتحة الکتاب)

ج) این روایت برخلاف اخبار فراوانی است که امر به تسبیح دارد و بعضی هم تسبیح را افضل از قرائت می دانند مضافاً بر اینکه سیره متشرعه جاری بر آن است.