موضوع: صلوة/رکوع /بررسی نصوص

نصوص

صحیحه حمّاد بن عیسی از امام صادق(ع) (سند آن قبلاً ذکر شد.)

... ثم رَکَعَ وَ مَلَأَ کَفَّیْه مِنْ رُکْبَتَیه مُفَرّجات ...

«ثم قال(ع) فی ذِیلها» یا حمّاد هکذا فَصَلِّ (قبلاً بیان شد که ظاهر امر وجوب است.)

(... سپس رکوع فرمود و پُر کرد دو کف دست خود را از زانوهایش در حالی که دست ها را گشوده بود.)

صحیحه زراره:

مُحَمَّدُ بْنُ يَعْقُوبَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ يَحْيَي عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسَي وَ عَنْ عَلِيِّ بْنِ إِبْرَاهِيمَ عَنْ أَبِيهِ جَمِيعاً عَنْ حَمَّادِ بْنِ عِيسَي عَنْ حَرِيزٍ عَنْ زُرَارَةَ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ(ع) ... وَ تَصُفُّ فِي رُكُوعِكَ بَيْنَ قَدَمَيْكَ تَجْعَلُ بَيْنَهُمَا قَدْرَ شِبْرٍ وَ تُمَكِّنُ رَاحَتَيْكَ مِنْ رُكْبَتَيْكَ وَ تَضَعُ يَدَكَ الْيُمْنَي عَلَي رُكْبَتِكَ الْيُمْنَي قَبْلَ الْيُسْرَي[1] .

(زراره از امام باقر(ع) نقل کرده است که فرمود: در هنگام رکوع صاف می ایستی بر دو قدم خود، قرار میدهی بین دو قدم به اندازه یک وجب و مسلّط و ممکن می سازی دو کف دست را از نهادن بر زانوهایت و قرار می دهی دست راستت را بر زانوی راست خودت قبل از چپ.)

روایات مزبور هرچند صحیحه هستند امّا از لحاظ دلالت قاصر می باشند چون متعرض بیان حد انحناء به دلالت مطابقی نیست بلکه مدلول مطابقی آن وجوب وضع کف یا راحة بر رکبتین می باشد که طبعاً مستلزم انحناء به این مقدار است بنابراین به دلالت التزامی دالّ بر این مقدار خواهد بود.

صاحب مصباح الفقیه «حاج آقا رضا همدانی» استدلال نموده اند بر قول مشهور به روایت عمّار عن ابی عبدالله(ع)

وَ بِإِسْنَادِهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِيِّ بْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ عَلِيِّ بْنِ خَالِدٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِيِّ بْنِ فَضَّالٍ عَنْ عَمْرِو بْنِ سَعِيدٍ عَنْ مُصَدِّقِ بْنِ صَدَقَةَ عَنْ عَمَّارٍ عَنْ أَبِي عَبْدِاللَّهِ(ع) عَنِ الرَّجُلِ يَنْسَي الْقُنُوتَ فِي الْوَتْرِ أَوْ غَيْرِ الْوَتْرِ فَقَالَ لَيْسَ عَلَيْهِ شَيْ‌ءٌ وَ قَالَ إِنْ ذَكَرَهُ وَ قَدْ أَهْوَي إِلَي الرُّكُوعِ قَبْلَ أَنْ يَضَعَ يَدَيْهِ عَلَي الرُّكْبَتَيْنِ فَلْيَرْجِعْ قَائِماً وَ لْيَقْنُتْ ثُمَّ لْيَرْكَعْ وَ إِنْ وَضَعَ يَدَهُ عَلَي الرُّكْبَتَيْنِ فَلْيَمْضِ فِي صَلَاتِهِ وَ لَيْسَ عَلَيْهِ شَيْ‌ءٌ[2] .

(عمّار از امام صادق(ع) نقل کرده است راجع به مردی که فراموش نموده قنوت را در وَتر یا غیر وَتر فرمود چیزی بر او نیست و ادامه داد اگر به یادش آمد در حالی که فرو رفته به سمت رکوع قبل از آنکه دست های خود را قرار دهد بر زانوها پس باز می گردد و می ایستد و قنوت را بجا می آورد سپس به رکوع می رود و اگر دستش را بر زانوها قرار داده پس نمازش را ادامه دهد و بر او چیزی نیست.)

این روایت دلالت دارد بر اینکه تدارک قنوت فراموش شده امکان دارد تا وقتی که داخل رکوع نشده باشد و ضابط در آن هم انحناء است به مقداری که برسد دست هایش به زانوهایش پس اگر به این حدّ رسید داخل در رکوع شده است و محل تدارک قنوت گذشته است از آن جهت که برحذر باشد از زیادتی رکن و اگر به این حد نرسید پس داخل در رکوع نشده و می تواند قنوت را تدارک کند.

مرحوم محقق همدانی از این روایت با عنوان موثّقه یاد نموده است لکن مرحوم محقق خوئی به لحاظ وجود علی بن خالد در سند و عدم توثیق وی روایت مزبور را از حیث سند ضعیف می داند.

امّا قول غیر مشهور که جمعی از اصحاب آن را پذیرفته اند این است که انحناء کفایت می کند در حدّی که رؤوس اصابع (سر انگشتان) برسد به رکبتین هرچند راحة (گودی کف دست) به آنها نرسد.

البته مرحوم مجلسی این قول را به اکثر نسبت داده است.

استدلال بر این قول:

صحیحه زراره:

محمّد بن یعقوب عن علی بن إبراهیم عن أبیه و عن محمّد بن إسماعیل عن الفضل بن شاذان و عن محمّد بن یحیى عن أحمد بن محمّد کلّهم عن حمّاد بن عیسى عن حریز عن زرارة عن أبی جعفر(ع) فَإنْ وَصَلَتْ أطرافُ أصابِعِکَ فی رُکُوعِکَ إلى رُکبتیک أجْزَأُکَ ذلک أحَبُّ إلَیّ أنْ تُمَکِّنَ کَفَّیْک مِنْ رُکْبَتَیْک فتَجْعَلَ اَصابِعَکَ فی عَیْنِ الرُّکبه[3] .

(زراره از امام باقر(ع) نقل کرده است که فرمود پس اگر اطراف انگشتانت در رکوع به زانوهایت رسید مجزی است و کفایت می کند برای تو. دوست داشتنی تر نزد من این است که مسلّط و ممکن سازی دو کف دست خود را برای نهادن بر زانوهایت پس قرار دهی انگشتانت را بر خود زانو.)

اقول:

در این صحیحه تعبیر به اجزاء صراحت دارد در کفایت رساندن سر انگشتان به زانوها برای حصول انحناء واجب در رکوع و زائد بر آن استحباب است و افضل که کلام امام(ع) در عبارت اَحَبُّ اِلَیَّ ... دالّ بر آن است.

بدین ترتیب در جمع بین روایات، صحیحه اوّل زراره و صحیحه حمّاد بن عیسی حمل بر استحباب می شود. (هرچند ظاهر هر دو صحیحه وجوب رساندن کفّ به زانوها است).