موضوع: صلوة/رکوع /بررسی نصوص

از طرفی بعض روایات دالّ بر کفایت سبحان ربِّی العظیم می باشند:

روایت هشام بن سالم:

مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ بِإِسْنَادِهِ عَنْ سَعْدِ بْنِ عَبْدِاللَّهِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسَي عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ سَعِيدٍ وَ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ الْبَرْقِيِّ وَ الْعَبَّاسِ بْنِ مَعْرُوفٍ كُلِّهِمْ عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ عُرْوَةَ عَنْ هِشَامِ بْنِ سَالِمٍ قَالَ سَأَلْتُ أَبَاعَبْدِاللَّهِ(ع) عَنِ التَّسْبِيحِ فِي الرُّكُوعِ وَ السُّجُودِ فَقَالَ تَقُولُ فِي الرُّكُوعِ سُبْحَانَ رَبِّيَ الْعَظِيمِ وَ فِي السُّجُودِ سُبْحَانَ رَبِّيَ الْأَعْلَي، الْفَرِيضَةُ مِنْ ذَلِكَ تَسْبِيحَةٌ وَ السُّنَّةُ ثَلَاثٌ وَ الْفَضْلُ فِي سَبْعٍ[1] .

(هشام بن سالم گوید سؤال کردم از امام صادق(ع) از تسبیح در رکوع و سجود؟ پس فرمود: می گویی در رکوع «سبحان ربّی العظیم» و در سجده «سبحان ربّی الاعْلی» واجب از آن یک مرتبه و سنّت سه مرتبه و برتر هفت مرتبه.)

روایت عُقْبَة بْنِ عامِر الْجُهَنی:

مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ بِإِسْنَادِهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ يَحْيَي عَنْ يُوسُفَ بْنِ الْحَارِثِ عَنْ عَبْدِاللَّهِ بْنِ يَزِيدَ الْمِنْقَرِيِّ عَنْ مُوسَي بْنِ أَيُّوبَ الْغَافِقِيِّ عَنْ عَمِّهِ إِيَاسِ بْنِ عَامِرٍ الْغَافِقِيِّ عَنْ عُقْبَةَ بْنِ عَامِرٍ الْجُهَنِيِّ أَنَّهُ قَالَ لَمَّا نَزَلَتْ فَسَبِّحْ بِاسْمِ رَبِّكَ الْعَظِيمِ قَالَ لَنَا رَسُولُ اللَّهِ(ص) : اجْعَلُوهَا فِي رُكُوعِكُمْ، فَلَمَّا نَزَلَتْ سَبِّحِ اسْمَ رَبِّكَ الْأَعْلَي قَالَ لَنَا رَسُولُ اللَّهِ(ص): اجْعَلُوهَا فِي سُجُودِكُمْ[2] .

(عقبة بن عامر جُهَنی گوید: وقتی که آیه «سبّح باسم ربّک العظیم» نازل شد رسول الله به ما فرمود: قرار دهید آن را در رکوعتان پس وقتی آیه «سبّح اسم ربّک الاعلی» نازل شد، رسول الله به ما فرمود: قرار دهید آن را در سجودتان.)

صحیحه حلبی:

محمد بن یعقوب عن علی بن ابراهیم عن ابیه عن ابن ابی عمیر عن حمّاد بن عثمان عن الحلبی عن ابی عبدالله(ع) قال اذا سَجَدْتَ فَکَبِّر (اِلی اَن قال) ثم قل سبحان ربّی الاَعْلی ثلاث مرّات ... [3] .

(حلبی از امام صادق(ع) نقل کرده که فرمود وقتی سجده رفتی پس تکبیر بگو «تا جایی که فرمود» سپس بگو سبحان ربّی الاعلی سه مرتبه ... .)

صاحب مدارک به عنوان جمع بین این روایات که بدون کلمه «بحمده» است با روایاتی که با کلمه «بحمده» است تسبیح در رکوع و سجود را بدون کلمه «بحمده» جایز دانسته و تسبیح با کلمه «بحمده» را حمل بر استحباب نموده است.

امّا بایستی توجه داشت که روایت هشام بن صالح به لحاظ قاسم بن عروة از لحاظ سند ضعیف است و روایت عُقْبَة بن عامر الجُهَنی هم ضعیفة السند است. زیرا که هیچ یک از راویان آن توثیق نشده اند بجز محمد بن احمد بن یحیی و مابقی مجهول می باشند.

امّا صحیحه حلبی هم مضطربة المتن است در بعض نسخه های وسائل کلمه وبحمده موجود و در بعضی خالی از آن است، در تهذیب هم کلمه «وبحمده» موجود است لکن به عنوان «نسخه» که نشانه اختلاف نسخ تهذیب است. در کافی هم «وبحمده» در آن مذکور است بنابراین وثوق به صدور از معصوم حاصل نمی شود و امکان استدلال به آن منتفی است.

صاحب مستمسک العروة «سید محسن حکیم» در مورد این دو دسته روایات بیانی دارند که به نظر می رسد کلام متین و مقبولی است:

و الجمع العُرْفی بینها و بینَ ماتُرِکَ فیها ذِکْرُهُ «کَرِوایَة هشام بن سالم و مُصحّحةِ الحلبی الواردةِ فی دُعاءِ السّجود و یؤمی الیه خبرُ عقبة بن عامِرِ الجُهَنی» هو حَمْلُ ماتُرِکَ فیه عَلی اِرادَةِ الاِکْتِفاءِ فی بیانِ الْکُلّ بِبَیانِ الْبَعْضِ فَاِنَّهُ اَقْرَبُ عُرْفاً من الحمل علی الاستحباب.

(و جمع عرفی بین روایاتی که کلمه «وبحمده» در آن ذکر شده و روایاتی که این کلمه در آن ترک شده «مانند روایت هشام بن ثابت و صحیحه حلبی که وارد شده در دعای سجود و اشاره دارد به آن خبر عُقبة بن عامر الجهنی» عبارت است از حمل روایاتی که کلمه «وبحمده» در آن ذکر نشده است بر اراده اکتفاء در بیان کل به بیان بعض، پس این حمل نزدیک تر است به واقع از حمل بر استحباب.)

أقول:

با توجه به ضعف سند در دو روایت هشام بن ثابت و عقبة بن عامر جُهَنی و اضطراب متن در صحیحه حلبی از یک طرف و روایات معتبر مانند صحیحه های حمّاد و زراره از طرف دیگر، اقوی این است که تسبیحة الکبری بایستی به ضمیمه «وبحمده» ذکر گردد.