موضوع: صلوة/سجود /مساوی بودن محل پیشانی

متن:

مساواةُ مَوْضِعِ الْجَبْهَةِ لِلْمَوْقِفْ بمعنی عَدَمِ عُلُوِّه اَوِ انْخِفاضِه اَزْیَدُ مِنْ مِقْدارِ لَبِنَةٍ مَوْضُوعَةٍ عَلی اَکْبَرِ سَطْحِها اَوْ اَرْبَع اَصابِع مَضْموماتِ وَ لابأسَ بالْمِقدارِ المذکور.

(مساوی بودن محل پیشانی با محل ایستادن به این معنی که محل پیشانی بلند یا پایین نباشد زیادتر از مقدار ضخامت یک خشت که قرار گرفته بر بالاترین سطح آن یا چهار انگشت بسته و به این مقدار اشکالی ندارد.)

شرح:

مراد از چهار انگشت بسته همان ضخامت یک خِشت در لسان اخبار است که متعارف در زمان ائمه(ع) بوده است و بقایائی از آن در سامراء از آثار عباسی ها مانده است و مرحوم صاحب حدائق به آن تصریح نموده است.

امّا مرحوم صاحب مدارک مساوات را معتبر دانسته و علوّ را حتی به مقدار لَبِنَه منع کرده است. مستند ایشان صحیحه عبدالله بن سنان از امام صادق(ع) می باشد.

صحیحه عبدالله بن سنان:

مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ بِإِسْنَادِهِ عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ سَعِيدٍ عَنِ النَّضْرِ بْنِ سُوَيْدٍ عَنْ عَبْدِاللَّهِ بْنِ سِنَانٍ قَالَ سَأَلْتُ أَبَاعَبْدِاللَّهِ(ع) عَنْ مَوْضِعِ جَبْهَةِ السَّاجِدِ أَيَكُونُ أَرْفَعَ مِنْ مَقَامِهِ فَقَالَ لَا وَلْيَكُنْ مُسْتَوِياً.

وَ رَوَاهُ الْكُلَيْنِيُّ عَنْ عَلِيِّ بْنِ إِبْرَاهِيمَ عَنْ أَبِيهِ عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ عَنْ عَبْدِاللَّهِ بْنِ سِنَانٍ مِثْلَهُ[1] .

در بعض نسخ ولکن مستویاً و در بعض دیگر ولکِنِ لْیَکُنْ مستویاً ذکر شده است.

(عبدالله بن سنان گوید سؤال کردم از امام صادق(ع) راجع به جای پیشانی سجده کننده آیا می شود بلندتر از جای ایستادنش باشد پس فرمود نه و بایستی مستوی باشد.)

امّا مستند قول مشهور صحیحه دیگری از عبدالله بن سنان از امام صادق(ع) است.

صحیحه عبدالله بن سنان:

مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ بِإِسْنَادِهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِيِّ بْنِ مَحْبُوبٍ عَنِ النَّهْدِيِّ عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ عَنْ عَبْدِاللَّهِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ أَبِي عَبْدِاللَّهِ(ع) قَالَ سَأَلْتُهُ عَنِ السُّجُودِ عَلَي الْأَرْضِ الْمُرْتَفِعِ فَقَالَ إِذَا كَانَ مَوْضِعُ جَبْهَتِكَ مُرْتَفِعاً عَنْ مَوْضِعِ بَدَنِکَ قَدْرَ لَبِنَةٍ فَلَا بَأْسَ[2] .

(عبدالله بن سنان از امام صادق(ع) نقل کرده است که سؤال کردم از آن حضرت راجع به سجود بر زمین مرتفع؟ پس فرمود زمانی که جای پیشانی تو بلندتر از محل بدن تو باشد به اندازه ضخامت یک خِشت پس اشکالی ندارد.)

شرح:

باتوجه به اینکه منطوق این صحیحه ارتفاع جای پیشانی را از محل قرار گرفتن بدن به اندازه یک خِشت جایز دانسته شده است و مفهوم آن مازاد بر این مقدار را جایز ندانسته است، امر به تساوی جای پیشانی و محل قرار گرفتن بدن در صحیحه قبلی حمل بر استحباب می شود.

اکنون به اشکالات مطرح شده در رابطه با این صحیحه و پاسخ آنها می پردازیم:

از لحاظ سند: بعضی از جمله صاحب مدارک اشکال وارد کرده اند که در طریق آن النّهدی است که مردد می باشد بین ثقه و کسی که توثیق وی ثابت نیست.

پاسخ آن است که هرگاه النّهدی بنحو اطلاق ذکر می شود به یکی از دو فرد انصراف پیدا می کند: الف) هیثم بن ابی مسروق، ب) محمد بن احمد بن خاقان النّهدی ابوجعفر القلانسی المعروف بحمدان.

اوّلی «هیثم بن ابی مسروق» در کتب رجال ممدوح است بلکه بنابر قول بعضی از آن جهت که در اسانید کامل الزیارات واقع شده است ثقه می باشد.

دومی «محمد بن احمد بن خاقان النّهدی» که توثیق شده و موثّق است (رجال کَشی- معجم رجال الحدیث خوئی)

بدین ترتیب النّهدی مردد بین ممدوح و موثق است و اگر کسانی را که در اسانید کامل الزیارات قرار دارند ثقات بدانیم مردّد بین موثّقین خواهد بود.

و در نتیجه روایت بین حسنه و موثقه می باشد و در هر دو فرض حجت خواهد بود.

امّا غیر این دو شخص «کسانی که تحت عنوان النّهدی هستند و توثیق نشده اند» خارج از منصرف لفظ عندالاطلاق می باشند.

البته بعضی از جمله صاحب مستمسک العروة «سید محسن حکیم» گفته اند:

ظاهر این است از اطلاق النّهدی چنین بر می آید که منظور همان هیثم بن مسروق می باشد به دلیل اینکه با محمد بن علی بن محبوب که از وی روایت کرده است در یک طبقه قرار دارند در حالی که محمد بن احمد بن خاقان با ابن محبوب در یک طبقه نیستند.

با عین حال صاحب مستمسک هم بر صحیحه مزبور صحه گذارده و در نهایت بر فرض ضعف روایت اعتماد اصحاب و فتوای مشهور را جابر آن دانسته است.

بدین ترتیب اشکال از حیث سند وجهی ندارد.