موضوع: صلوة/سجود /بررسی نصوص

اکنون ببینیم در صورتی که سجده تلاوت را فراموش کرد تکلیف چیست؟

تصریح مصنّف بر این بود که وقتی متذکر شد بایستی سجده را بجا آورد.

صحیحه محمد بن مسلم:

مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ بِإِسْنَادِهِ عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ سَعِيدٍ عَنْ صَفْوَانَ عَنِ الْعَلَاءِ عَنْ مُحَمَّدٍ عَنْ أَحَدِهِمَا(ع) قَالَ سَأَلْتُهُ عَنِ الرَّجُلِ يَقْرَأُ السَّجْدَةَ فَيَنْسَاهَا حَتَّي يَرْكَعَ وَ يَسْجُدَ قَالَ يَسْجُدُ إِذَا ذَكَرَ إِذَا كَانَتْ مِنَ الْعَزَائِمِ[1] .

(محمد بن مسلم از یکی از دو «امام باقر(ع) و امام صادق(ع)» نقل کرده است که سؤال کردم راجع به مردی که سجده را خوانده پس فراموش کرده که بجا آورد آن را تا آنکه رکوع و سجود انجام داده است. فرمود سجده نماید زمانی که متذکر شد چنانچه از عزائم بوده است.)

شرح:

مستفاد از صحیحه این است که صحیحه واجب می باشد در زمانی که متذکر شد امّا آیا بایستی نیّت قضاء کند یا اداءً بجا آورد؟

در اینجا بحث در این است که آیا سجده تلاوت از قبیل واجبات موقّت است و موقّت بودن آن به لحاظ فوریت عرفیّه است و اگر در وقت خودش انجام نداد طبعاً در خارج وقت قضاءً انجام می شود یا اینکه لزوم فوریّت به معنای توقیت نیست بلکه انجام سجده واجب است و فوریّت واجب دیگری است از قبیل تعدّد مطلوب، پس اگر اخلالی صورت گرفت اعم از نسیان یا عصیان، همان تکلیف اول باقی است و در هر زمان اداءً انجام می گیرد مانند نماز آیات سبب زلزله.

صاحب مدارک:

و لو اتی بها بعدُ فهل ینوی فیها القضاء ام الاداء؟

قیل بالاوّل لانّهاواجبةٌ علی الفور فَوَقتُها وجودُ السَّبَب فاذا اتی بها بعد فواته فقد فُعِلَتْ فی غیر وقتها و ذلک معنی القضاء و قیل بالثانی لعدم التوقیت و الاظهر عدم التعرّض لشیئٍ منهما لانهما من توابع وقت المضروب شرعاً و هو منتفٍ[2] .

(صاحب مدارک: و اگر بعداً بجا آورد پس آیا نیت قضاء کند یا اداء؟

بعضی قائل به اول یعنی نیّت قضاء شده اند به این دلیل که آن یک واجب فوری است پس وقت آن سبب اداء آن است، فلذا زمانی که آن را بعد از فوت وقتش می آورد انجام گرفته است در غیر وقت آن و همین است معنای قضاء و بعض دیگر قائل به دوم یعنی نیّت اداء شده اند زیرا که توقیت نشده است «منظور آن است که وجوب فوریّت به معنای توقیت نیست» و اظهر آن است که متعرض هیچیک از اداء و قضاء نشود زیرا که هردو «اداء و قضاء» از توابع وقت تعیین شده از سوی شرع است و آن هم منتفی می باشد.

أقول:

ظاهر از صحیحه محمد بن مسلم در آنجا که امام(ع) می فرماید: «يَسْجُدُ إِذَا ذَكَرَ» این است که وجوب مستند به همان امر سابق است و تا زمانی که امتثال نشده باشد به همان حالت باقی می باشد و از همین جا معلوم است که حکم نسیان و عصیان مشترک است به لحاظ اینکه وحدت مناط دارند و چنانچه ادّعا شود که جمله امام(ع) تکلیف جدیدی است مستقل و جدا از امر سابق، در پاسخ گوئیم این برخلاف ظاهر می باشد.

متن:

(فرع) : اِذا قَرَأها غَلَطاً اَوْ سَمِعَها مِمَّنْ قَرَأها غَلَطاً فَالْاَحْوَطُ الْاِتْیانُ بالسّجود.

(هرگاه آیه سجده را غلط بخواند یا از کسی که آن را غلط می خواند بشنود احوط آن است که سجده را بجا آورد.)

شرح:

اینکه مصنّف احتیاط را در انجام سجده دانسته اند از این جهت است که احتمال داده اند اطلاق نصوص شامل موردی هم می شود که غلط خوانده یا آنچه که غلط خوانده شده شنیده است.

لکن این احتیاط واجب نیست زیرا موضوع حکم در اینجا خواندن یا شنیدن آیه سجده است و آیه سجده هم چیزی جز آنچه بر پیامبر نازل شده نمی باشد و آن هم قرائت صحیح آیه است پس اگر غلط خوانده شود از موضوع حکم خارج می باشد و دلیل از آن انصراف دارد و منحصراً قرائت صحیح آیه سجده را شامل می شود.

متن:

(فرع) لیس فی هذا السّجودِ تَشَهُدٌ وَ لاتَسْلیمٌ وَ لاتَکْبیرُ افْتِتاحٍ، نَعَم یَسْتَحَبُّ التَّکْبیرُ لِلرَّفْعِ مِنْهُ بَلِ الْاَحْوَطُ عَدَمُ تَرْکِه.

(در این سجود تشهد و سلام و تکبیرة الافتتاح نیست، بلی مستحب است تکبیر هنگام سربرداشتن از سجده بلکه احوط عدم ترک آن می باشد.)

صاحب جواهر:

و لیس فی شیئٍ من السّجداتِ واجِبُها و مَنْدوبُها تکبیرة الافتتاح و لاتَشَهُدٌ و لاتسلیمٌ بلاخلافٍ اَجِدُه فیه بَینَنا، لِلْاَصْلِ و اطلاق الْاَدِلَّة و النَّهْیُ فی النّصوص عَنِ الْاَوَّلِ او کالنهی معرضاً بها للعامّه نعم یمکن القول باستحبابه للرّفع مِنْهُ فی صحیح ابن سنانَ.

(صاحب جواهر گویند: تکبیرة الافتتاح و تشهد و سلام در هیچیک از سجده های تلاوت اعمّ از واجب و مندوب نیست بدون خلافی بین ما امامیّه به دلیل اصل و اطلاق ادلّه و نهی در نصوص از اوّلی «تکبیرة الافتتاح» یا مانند نهی که به وسیله آنها از عامّه اعراض نموده است بلی ممکن است قول به استحباب آن وقت سربرداشتن از آن در صحیحه ابن سنان.)

اصل عدم وجوب تکبیر و تشهد و سلام در سجده تلاوت است مضافاً بر اینکه اوامر وارده در سجده عزائم اطلاق دارد و مقیّد به این امور نمی باشد.

در خصوص تکبیرة الافتتاح در صحیحه عبدالله بن سنان از آن نهی شده است:

عبدالله بن سنان:

مُحَمَّدُ بْنُ يَعْقُوبَ عَنْ جَمَاعَةٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسَي عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ سَعِيدٍ عَنِ النَّضْرِ بْنِ سُوَيْدٍ عَنْ عَبْدِاللَّهِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ أَبِي عَبْدِاللَّهِ(ع) قَالَ إِذَا قَرَأْتَ شَيْئاً مِنَ الْعَزَائِمِ الَّتِي يُسْجَدُ فِيهَا فَلَا تُكَبِّرْ قَبْلَ سُجُودِكَ وَ لَكِنْ تُكَبِّرُ حِينَ تَرْفَعُ رَأْسَكَ[3] .

(عبدالله بن سنان از امام صادق(ع) نقل کرده است که آن حضرت فرمود: زمانی که چیزی از عزائم را خواندی که سجده در آنها بجا آورده می شود پس تکبیر نگو قبل از سجودت ولکن تکبیر بگو زمانی که سر برمیداری.)

امّا وجه استحباب تکبیر هنگام سربرداشتن جمع بین روایات وارده در امر به تکبیر است از جمله

موثّقه عمار ساباطی:

مُحَمَّدُ بْنُ إِدْرِيسَ فِي آخِرِ السَّرَائِرِ نَقْلًا مِنْ كِتَابِ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِيِّ بْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ عَلِيِّ بْنِ خَالِدٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ الْحَسَنِ عَنْ عَمْرِو بْنِ سَعِيدٍ عَنْ مُصَدِّقٍ عَنْ عَمَّارٍ قَالَ سُئِلَ أَبُوعَبْدِاللَّهِ(ع) عَنِ الرَّجُلِ إِذَا قَرَأَ الْعَزَائِمَ كَيْفَ يَصْنَعُ قَالَ لَيْسَ فِيهَا تَكْبِيرٌ إِذَا سَجَدْتَ وَ لَا إِذَا قُمْتَ وَ لَكِنْ إِذَا سَجَدْتَ قُلْتَ مَا تَقُولُ فِي السُّجُودِ[4] .

(عمّار گوید: سؤال شد از امام صادق(ع) راجع به مردی آن زمان که عزائم را خوانده چه کند؟ حضرت فرمودند: زمانی که سجده می کنی تکبیر در آن نیست و زمانی که سر برمی داری هم تکبیر نیست و امّا وقتی سجده رفتی می گویی آنچه در سجده گویی.)

وجه جمع بین صحیحه عبدالله بن سنان و موثقه عمار ساباطی تخییر است در حالی که ارجح تکبیر گفتن در حال سربرداشتن می باشد.