موضوع: صلوة/تشهد /وجوب تشهّد

متن:

فصلٌ : فی التشهد

وَ هُوَ واجِبٌ فِی الثُنائیة مَرَّةً بَعْدَ رَفْعِ الرَّأْسِ مِنَ السَّجْدَةِ الْاخیرَةِ مِنَ الرَّکْعَةِ الثّانیَةِ وَ فِی الثُّلاثیَّةِ مَرَّتَیْنِ، اَلْاُولی کَما ذُکِرْ. وَ الثّانیَةُ بَعْدَ رَفْعِ الرَّأْسِ مِنَ السَّجْدَةِ الثّانیَةِ فِی الرَّکْعَةِ الْاَخیرةِ وَ هُوَ واجِبٌ غَیْرُ رُکْنٍ فَلَوْ تَرَکَهُ عَمْداً بَطَلَتِ الصَّلوةُ وَ سَهْواً اَتی به ما لَمْ یَرْکَعْ وَ قَضاهُ بَعْدَ الصَّلوةِ اِنْ تَذَکَّرَ بَعْدَ الدُّخُولِ فِی الرُّکُوعِ مَعَ سَجْدَتَیِ السَّهْوِ.

(و آن واجب است در نمازهای دو رکعتی یک مرتبه بعد از سر برداشتن از سجده دوم از رکعت دوم و در نمازهای سه رکعتی و چهار رکعتی دو مرتبه، اوّل همانگونه که گفته شد و دومی بعد از سر برداشتن از سجده دوم در رکعت آخر، و آن واجب غیررکنی است پس اگر آن را عمداً ترک کند نماز باطل است و چنانچه سهواً ترک نماید تا زمانی که هنوز رکوع نرفته بجا آورد و در صورتی که بعد از دخول در رکوع یادش آمد تشهد را قضا می کند بعد از اتمام نماز با دو سجده سهو.)

شرح:

در وجوب تشهد به همان ترتیبی که مصنّف بیان داشته اند اختلافی نیست.

صاحب جواهر(شیخ محمدحسن نجفی):

بلاخلافٍ اَجِدُهُ فیه بل الاجماعُ بِقِسْمَیْهِ علیه بَلِ الْمَحکی منهما متواتراً وَ فی اَعْلی دَرَجاتِ الاِسْتِفاضَة کَالنُّصوص بل لَعَلَّهُ مِنْ ضَروریّات مَذْهَبِنا نَعَمْ یُعْرَفُ الْخِلاف فی ذلکَ لِلشّافعیّ وَ اَبی حَنیفَة وَ غَیْرِهِما مِنَ العامَّةِ فَنَفَی الْاَوَّلُ وجوبَ الاوَّل وَ الثّانی وُجُوبَهُما وَ عَنْ قَوْمٍ مِنْهُمْ اَنّ الثانی غَیْرُ واجِبٍ وَ قَدْ وَرَدَ فی اَخْبارِنا مایُوافِقُ التَّقیَّة[1] .

(صاحب جواهر در رابطه با وجوب تشهد گفته اند: بدون خلافی که یافته باشم آن را بلکه اجماعی است به هر دو قسم آن «محصّل و منقول» بلکه منقول از آن دو به نحو متواتر و اعلی درجات مستفیضه مانند نصوص بلکه شاید از ضروریات مذهب ما باشد بلی دانسته می شود خلاف در این موضوع برای شافعی و ابوحنیفه و غیر این دو از عامّه، پس شافعی نفی وجوب نموده است از تشهد اوّل و ابوحنیفه نفی وجوب نموده است از هر دو تشهد و از جمعی از ایشان نقل شده نفی وجوب از تشهد دوم و در اخبار ما مواردی هست که موافق تقیّه می باشد.)

بعض از فقهاء امامیّه قائل شده اند که دلیل وجوب تشهد منحصراً اجماع است و نصوص جهت اثبات وجوب رسا نمی باشند از آن جهت که وارد شده اند در مواردی از قبیل نسیان یا شک بنابراین دلالت بر تشریع وجوب ندارند بلکه در مقام بیان حکم دیگری است هرچند خالی از اشاره به وجوب تشهد هم نمی باشد.

أقول:

هرچند اجماع به تنهایی برای استدلال بر وجوب تشهد صلاحیت دارد، با عین حال از بعض نصوص حکم وجوب تشهد استنباط می شود.

صحیحه حلبی:

وَ عَنْهُ عَنْ أَبِيهِ عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ عَنْ حَمَّادِ بْنِ عُثْمَانَ عَنِ الْحَلَبِيِّ عَنْ أَبِي عَبْدِاللَّهِ(ع) قَالَ إِذَا قُمْتَ فِي الرَّكْعَتَيْنِ مِنَ الظُّهْرِ أَوْ غَيْرِهَا فَلَمْ تَتَشَهَّدْ فِيهِمَا فَذَكَرْتَ ذَلِكَ فِي الرَّكْعَةِ الثَّالِثَةِ قَبْلَ أَنْ تَرْكَعَ فَاجْلِسْ فَتَشَهَّدْ وَ قُمْ فَأَتِمَّ صَلَاتَكَ وَ إِنْ أَنْتَ لَمْ تَذْكُرْ حَتَّي تَرْكَعَ فَامْضِ فِي صَلَاتِكَ حَتَّي تَفْرُغَ فَإِذَا فَرَغْتَ فَاسْجُدْ سَجْدَتَيِ السَّهْوِ بَعْدَ التَّسْلِيمِ قَبْلَ أَنْ تَتَكَلَّمَ[2] .

(حلبی نقل کرده است که امام صادق(ع) فرمود: زمانی که برخاستی از دو رکعت ظهر یا غیر آن در حالی که تشهد را انجام نداده ای پس در رکعت سوم متذکر شدی قبل از آنکه به رکوع رفته باشی پس بنشین پس تشهد را بجا آور و بایست پس نمازت را تمام کن و چنانچه متذکر نشدی تا به رکوع رفتی پس نمازت را ادامه بده تا فارغ شوی پس زمانی که از نماز فراغت پیدا کردی دو سجده بعد از سلام نماز و قبل از اینکه تکلّم کنی بجا آور.)

در این روایت امر به جلوس و تشهد فرموده است که ظهور در وجوب دارد.

صحیحه حلبی:

وَ بِإِسْنَادِهِ عَنْ عَلِيِّ بْنِ إِبْرَاهِيمَ عَنْ أَبِيهِ عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ عَنْ حَمَّادٍ عَنِ الْحَلَبِيِّ عَنْ أَبِي عَبْدِاللَّهِ(ع) قَالَ إِذَا الْتَفَتَّ فِي صَلَاةٍ مَكْتُوبَةٍ مِنْ غَيْرِ فَرَاغٍ فَأَعِدِ الصَّلَاةَ إِذَا كَانَ الِالْتِفَاتُ فَاحِشاً وَ إِنْ كُنْتَ قَدْ تَشَهَّدْتَ فَلَا تُعِدْ[3] .

(حلبی از امام صادق(ع) نقل کرده است که فرمود زمانی که التفات کردی در نماز واجب بدون فراغ پس اعاده کن نماز را زمانی که التفات فاحش باشد «به طرف راست و چپ» و اگر تشهد را بجا آورده ای پس اعاده نکن.)

در این روایت مفهوم جمله اخیر می رساند که وجوب اعاده در صورت التفات فاحش مربوط به قبل از تشهد است و این نشانه است از اینکه قبل از تشهد همچنان در اثناء نماز است و کاشف از اینکه تشهد جزء نماز است و واجب می باشد.

صحیحه فضلاء (فضیل، زراره، محمد بن مسلم):

وَ بِإِسْنَادِهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِيِّ بْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ يَعْقُوبَ بْنِ يَزِيدَ عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ عَنْ عُمَرَ بْنِ أُذَيْنَةَ عَنِ الْفُضَيْلِ وَ زُرَارَةَ وَ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ(ع) قَالَ إِذَا فَرَغَ مِنَ الشَّهَادَتَيْنِ فَقَدْ مَضَتْ صَلَاتُهُ فَإِنْ كَانَ مُسْتَعْجِلًا فِي أَمْرٍ يَخَافُ أَنْ يَفُوتَهُ فَسَلَّمَ وَ انْصَرَفَ أَجْزَأَهُ[4] .

(هر سه راوی از امام باقر(ع) نقل کرده اند که زمانی که از شهادتین فارغ شد نمازش را گذرانیده است پس اگر عجله دارد نسبت به کاری که می ترسد ترک شود پس سلام دهد و رها کند و برای وی مجزی است.)

این روایت با توجه به مفهوم شرط دلالت دارد بر عدم مُضی و تمامیت صلوة شخص زمانی که از شهادتین فارغ شده باشد و این نکته مساوی است با جزئیت و وجوب تشهد و در صورتی که غیر از این بود منوط نمی فرمود صحت صلوة را به فراغ از آن.

و امّا اینکه در ذیل روایت می فرماید بر فرض استعجال تنها سلام را بگوید و تمام کند ناظر بر این است که لازم نیست اذکار و ادعیه بعد از تشهد را بگوید بلکه سلام کافی است. به بیان دیگر غیر از شهادتین و تسلیم مابقی مستحب است طبق این روایت امّا صلوات بر محمد و آل محمد دلیل بر وجوب دارد که بعد از این بیان خواهد شد.

فتحصّل که تشهد اولی و ثانیه واجب است، البته رکن نیست زیرا در حدیث لاتُعاد مندرج در مستثنی منه است و از موارد پنجگانه مستثنی نمی باشد که در هر صورت اعم از ترک عمدی یا سهوی اعاده آن لازم باشد بلکه تنها در فرضی که عمداً تشهد ترک شود نماز باطل است و امّا ترک سهوی آن همان گونه که در صحیحه حلبی اوّل ملاحظه کردیم بین متذکر شدن قبل از رکوع و بعد از دخول به رکوع تفصیل قائل شده است.